Монгол номын мэргэд, утга зохиол судлал туурвилын хөгжилд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн Дандины “Зохист аялгууны толь” уламжлалаа сэргээн үзэх сонирхолтой бичиж туурвигчид, сонирхогч, судлаач, мэргэжлийн ангийн оюутан сурагчдад гарын авлага хэрэглэгдэхүүн болгох. Дорно дахины утга зохиолын онол ихээхэн байр эзэлдэг Зохист аялгууны гол утга онолын ойлголт, ялангуяа уран дүрслэлийн чимгүүдийг системтэй цэгцтэйгээр ухаарч ойлгоход хялбар дөхөм болгох Энэхүү “Зохист аялгууны толь”-ийн судалгаа нь сүүлийн жилүүдэд хэт Өрнийн уран зохиол, сэтгэлгээний онолыг барьж ирсэн хэтийдлийг тэнцвэржүүлэн, Дорно дахины өв соёл, Монголын утга зохиолын сонгодог өвийн уламжлал шинэчлэл, харилцан нөлөөлөл, туурвил зүйн онцлогийг илрүүлэх, тэр бүгдээсээ суралцахад чиглүүлэхийг зорьсон юм.

Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг 2018 оны 7 сарын 28, 29-ний өдрүүдэд Монгол Улсад амжилттай зохион байгуулана. төслийн багийн гишүүд манж, монгол, хятад, солонгос хэлээрх эх бичвэрийг хэл тус бүрээр хариуцан ажиллаж эхийг цахимд бэлтгэх, манж, хятад хэлнээс орчуулах, монгол бичгээрх эхийг кирилл бичигт буулгах. Судалгааны үр дүнг тусгаж 3 номын эхийг бэлтгэж хэвлэлд шилжүүлэх. Эдгээр гурван ном судалгааны тойм удиртгал, хэл тус бүрийн эрдэм шинжилгээний галиг, манж болон хятад хэлнээс монголчилох, монгол бичгээс кирилл бичигт хөрвүүлэх, хэл тус бүрийн үгийн индекс, судалгаанд холбогдох ном зүйн бүртгэл, сурвалжийн эхээс бүрдэнэ.

Даяарчлагдаж байгаа энэ цаг үед, улс төр, нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн ээдрээтэй замыг даван туулж байгаа энэ түүхэн цаг үед монгол хүн бүрийн үндэсний үзэл ухамсрыг сэргээх, монгол аман бичгийн эртний уламжлалт соёл түүхийг сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх, эртний монголчуудын уран зохиолын сэтгэлгээ түүгээр дамжуулан монгол хүнд уламжлагдан үлдэх хэл, соёл, түүх, зан үйлийн өв соёлын арвин санг бүхэлд нь багтаасан XIII-XIX зууныг дуусталх үеийн Монголын эртний уран зохиолын дурсгалт бичгүүдийн хүрээнд судалгаа шинжилгээ хийнэ. Судалгаа шинжилгээ хийсний үр дүнд эдгээр зуунд хамаарах уран зохиолын сонгодог дурсгалуудыг сонгон зуун зуунаар ангилж цуврал 5 ботид багтаан унших бичгийн зориулалтаар хэвлүүлж өргөн олон уншигчдын гарт хүргэх гол зорилго тавьж байна. Энэхүү судалгааг хийснээр бид шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, сурвалж эх бичгийн найдвартай эхийг түшиглэсэн, зөвхөн мэргэжлийн явцуу хүрээнд биш, олон нийт уншигчдын хүртээл болж монгол айл бүрд очих, XIII-XIX зууны Монголын эртний сонгодог уран зохиолын дээжийг багтаасан эмхтгэл боловсруулж хэвлүүлэх үндсэн зорилго тавьж ажилласан болно.

1944 оноос 2021 он хүртэл “Цог” сэтгүүлд нийтлэгдсэн Монголын болон гадаадын орчуулгын яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, утга, уран зохиолын судлал шүүмжлэл, МЗЭ-ийн их бага хурал, ХХ зууны утга, уран зохиолын бодлогын талаарх баримтын мэдээллийн сан буй болгож, хадгалж хамгаалах, цахим хэлбэрээр уншиж ашиглуулах, сургалт, судалгааны эргэлтэд оруулах.

Даяарчлагдаж байгаа энэ цаг үед, улс төр, нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн ээдрээтэй замыг даван туулж байгаа энэ түүхэн цаг үед монгол хүн бүрийн үндэсний үзэл ухамсрыг сэргээх, монгол аман бичгийн эртний уламжлалт соёл түүхийг сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх, эртний монголчуудын уран зохиолын сэтгэлгээ түүгээр дамжуулан монгол хүнд уламжлагдан үлдэх хэл, соёл, түүх, зан үйлийн өв соёлын арвин санг бүхэлд нь багтаасан XIII-XIX зууныг дуусталх үеийн Монголын эртний уран зохиолын дурсгалт бичгүүдийн хүрээнд судалгаа шинжилгээ хийнэ. Судалгаа шинжилгээ хийсний үр дүнд эдгээр зуунд хамаарах уран зохиолын сонгодог дурсгалуудыг сонгон зуун зуунаар ангилж цуврал 5 ботид багтаан унших бичгийн зориулалтаар хэвлүүлж өргөн олон уншигчдын гарт хүргэх гол зорилго тавьж байна. Энэхүү судалгааг хийснээр бид шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, сурвалж эх бичгийн найдвартай эхийг түшиглэсэн, зөвхөн мэргэжлийн явцуу хүрээнд биш, олон нийт уншигчдын хүртээл болж монгол айл бүрд очих, XIII-XIX зууны Монголын эртний сонгодог уран зохиолын дээжийг багтаасан эмхтгэл боловсруулж хэвлүүлэх үндсэн зорилго тавьж ажилласан болно.

Суурь судалгааны ажлын гол зорилго бол авантекст үзэгдлийн тодорхойлолтыг гарган, уг авантекст үзэгдлийн монголын түүхэн сурвалж бичиг «Монголын нууц товчоон»-ы уг эхээс хайн илрүүлж, улмаар уг авантекстийн уламжлал, хөгжил өөрчлөлтийг XVI-XVIII зууны монголын түүхэн сурвалж бичигтэй харьцуулан, улмаар «МНТ» эхийг орчин цагийн монгол хэлнээ хөрвүүлсэн орчуулгаар хөгжил хувирлын зам мөрийг нь гаргаж тодруулах. Уг сэдэвтэй холбоотой ганц сэдэвт зохиол 2, эрдэм шинжилгээний 3 өгүүлэл бичиж нийтлүүлэх зорилготой.

Юм үзэгдлийг байгалийн мөн чанарыг хүн түүний тухай хийсвэр төсөөллөөсөө бус, харин түүнтэй харьцах үйлдлээсээ үүдэн ухаардаг. Нэр бүтээх, өөрөөр хэлбэл аливаа зүйлийг нэрлэх гол зарчим бол дүрслэл юм. Гэвч энэ дүрслэлд уг зүйлийн бүхий л талыг тусгадаггүй ажээ. Аливаа зүйлийг нэрлэхдээ аль нэгэн шинж дээр нь үндэслэн нэрлэдэг ажээ. Түүнчлэн хүн юманд нэр өгөхдөө өөрсдийн мэдрэх эрхтнүүдээрээ дамжуулан авсан олон мэдээллээс аль нэг тодорхой мэдээлэлд гол анхаарлаа хандуулдаг. Хүн юмыг олон талаас нь хардаг ч нэрлэхдээ аль нэг талыг нь хардаг. Харин тухайн нэг үндэстэн газар нутгаа нэрлэхдээ өөрсдийн туршлага, хэлний хэм хэмжээ, танихуйн онцлог зэргээс хамааран тухайн биетийн олон шинжээс аль нэгэн шинжид нь гол анхаарлаа төвлөрүүлдэг бөгөөд түүгээрээ ялгардаг. Тухайлбал, дэлхийн олон хэлний газар нутгийн нэрд өнгө заасан нэр тохиолддог хэдий ч Монгол газар нутгийн нэрд эдгээр нэр илүү өндөр давтамжтай. Цагаан, хар, шар, улаан, хөх, ногоон гэх мэт үндсэн өнгө заасан нэрс төдийгүй хээр, хүрэн, шарга гэсэн адуу малын зүс заасан үгс ч цөөнгүй тохиолддог. Энэ нь монголчуудын малаа өнгө зүсээр нь зүслэн ялгах ахуйн шаардлага, амьдралын туршлага нь нөлөөлсөн байхыг үгүйсгэх аргагүй. Орчин цагийн хэл шинжлэлийн салбарт адил төст болоод ялгаатай байдлыг олон хэлний нийтлэгийн үүднээс тайлах болон хэл-соёл, танихуйн үүднээс тодруулах судалгаа зонхилох болов. Хэл-соёл болон танихуйн хэл шинжлэлийн судалгаанд өвөрмөц хэлц, үндэсний онцлог бүхий үгийн судалгаа чухал гэж үзэж энэ талын судалгаа хийгдсээр ирсэн. Үүний зэрэгцээ газар нутгийн нэр ч мөн тухайн ард түмний танихуй, хэл соёлын онцлогийг судлах нэгэн баримт гэж үзэж болно. Монголчуудын газар нутгаа нэрлэх танихуйн онцлогийг газар нутгийн баримтад тулгуурлан хэлшинжлэл-газарзүйн үүднээс тодруулан импакт фактор бүхий сэтгүүлд хэвлүүлж судалгааны эргэлтэд оруулах, салбар тус бүрийн судлаачдад нээлттэй сан бүрдүүлэх нь эл судалгааны гол зорилго болно.

Баруун бүс нутгаас эртний түрэгийн үеийн бичгийн дурсгал, тамга тэмдэг арвин илэрсээр байгаа болно. Гэвч эдгээр дурсгалуудын судалгаа төдийлөн хангалтгүй байгаа бөгөөд хамгийн сүүлд 2019 онд Увс, Завхан, Баянхонгор аймгуудын нутаг дэвсгэр дэх руни бичиг, тамга тэмдгийн судалгаа хийгдсэн байна. Харин Ховд, Баян-Өлгий, Говь-Алтай аймгийн нутагт хамаарах шинээр илэрсэн дурсгал хийгээд нэгдсэн судалгаа хараахан гараагүй ажээ. Тухайлбал, Говь-Алтай аймгийн нутгаас зургаан газрын 15 дурсгал бүртгэгдсэн бөгөөд 2016 онд гэхэд 2 дурсгал шинээр илэрсэн боловч одоогоор зөвхөн гэрэл зурагт тулгуурласан уншлага судалгаа хийгдсэн байна. Түүнчлэн эдгээр дурсгалыг дахин нягтлан судалсан нь өнөө хир үгүй байгаа нь энэ бүсэд хайгуул судалгааны ажил маш бага хийгдсэнийг харуулж байна. Энэхүү судалгааны төслийн гол зорилго нь баруун бүс нутаг, ялангуяа Ховд, Баян-Өлгий, Говь-Алтай аймгийн нутагт буй руни бичиг, тамганы цогц судалгаа хийж, холбогдох он цаг, ямар овог аймагт хамаарах дурсгал болохыг тогтоох, хэв дардас, гэрэл зураг, дүрсийн сан хөмрөг бүрдүүлэх, дурсгалын байршил, газар орны байц байдал, холбогдох бусад мэдээ мэдээллийг цогц байдлаар бүртгэн нэгтгэхэд оршино. Жил бүр хүрээгээ тэлж буй уул уурхайн замбараагүй олборлолт зарим дурсгалыг сүйтгэж, зарим дурсгал олон зууны нар салхинд элэгдэж, зарим үсэг тэмдэгт нь эмтэрч унах, бүрмөсөн сүйдэх аюул тулгарч байна. Түүнээс гадна дурсгалуудын орших газрын хол, бартаа зэргээс үүдэн зөвхөн сургаар төдийхөн судалсан дурсгалууд ч цөөнгүй байна. Тиймээс Монголын баруун бүс нутаг дахь руни бичгийн дурсгалыг тамганы хамт цогц байдлаар авч үзэх, улмаар шинжлэх ухааны үндэстэй, системтэй судлах судалгааны ажлын эх хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх нь энэхүү судалгааны төсөл гүйцэтгэх үндэслэл болно.

Тус төслийн зорилго нь “Шинжлэх ухааны түлхүүр нэр томьёоны тайлбар толь” –ийг цахим хэлбэрээр боловсруулан судлаачид, олон нийтийн хэрэгцээнд зориулах, цаашид хэрэглэгчдийн санал хүсэлтэд тулгуурлан, иргэдийн оролцоотойгоор дэлгэрүүлэн баяжуулж “Монгол үндэсний нэр томьёоны нэгдсэн сан” үүсгэх суурь нөхцөлийг хангах бөгөөд үүний тулд ШУА-ийн харьяа хүрээлэн, төвүүдийн судалгаанд идэвхтэй хэрэглэгддэг англи, монгол түлхүүр нэр томьёог бүртгэн цуглуулах, оноон тогтоож тодорхойлох, нэр томьёоны стандартад нийцүүлэн шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр боловсруулахад оршиж байсан.

Монгол угсаатны туулийн өгүүлэгдэхүүн (сюжет)-ний зохион байгуулалт дээр үндэслэгдсэн уламжлалт өгүүлэхүүн (мотив)-үүдийг илрүүлэн гаргах үндсэн зорилгоо биелүүлэн Халимагийн тал Жангар, Буриадын тал Гэсэр, Эрэнсэй туульд, Монголын талын судлаачид Алтан гургалдай, Хан Харангуй, Дань хүрэл гэсэн гурван туулийг мотивоор ангилан нэгтгэсэн.

Судалгааны ажилд “Мэргэд гарахын орон” (1740-1742 он) толь бичгийг зохиох болсон түүхэн нөхцөл, уламжлан ирсэн бар хэвлэлийн эхүүд, “Мэргэд гарахын орон”-ны судлагдсан байдал, “Мэргэд гарахын орон” толийн бүтэц, агуулга зэргийг тоймлон багцлан авч үзэв, Номын үндсэн хэсэгт “Мэргэд гарахын орон”-ы 11 аймаг байгаа. Үүнд Төвд-Монгол нэр үгсийн оноолтыг мөр мөрөнд нь үг нэг бүрээр оноож дугаарлаж оруулав.Араас нь зүүлт тайлбар бүхий тухайн аймгийн шинэ үсгийн эхийг хавсаргасав. Энэ нь тухайн аймгуудын үгийн нэрийн оноолтоос гадна тухайн аймгийн агуулгыг харах боломжийг өгч буй юм. Мөн гол нэрийн толгой үгийг тодруулж, нэрийн хэлхээг хийв.

Энэхүү суурь судалгаа нь Монгол ардын аман зохиол, Монголын хуучин бичгийн уран зохиол, Дундад зууны үеийн уран зохиол, түүний дурсгалууд, Монголын орчин үеийн уран зохиолыг бүхэлд хамарсан, эдгээрийг Монголын уран зохиол гэсэн нэгдсэн тогтолцоонд авч үзсэн.