“Нэн эртний хүний ул мөрийг Алтай Таван Богдоос хайх цогц судалгаа” төслийн хүрээнд Алтай Таван Богдын бүс нутагт нэн эртний хүний үлдээсэн ул мөр болох чулуун зэвсгийн дурсгалын нарийвчилсан хайгуул судалгаа хийж хуучин чулуун зэвсгийн доод, дунд, дээд шат, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үед холбогдох бууц, сууринг илрүүлэн олох, чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэлийн арга барилыг тогтоон, хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлох, Монгол Алтайд эртний хүн хэдий үеэс эхлэн амьдарч эхэлсэн цаг хугацааг тодруулах, Монгол Алтайн нурууны палеолитын соёлын Төв Ази, Зүүн хойд Азийн соёлд үзүүлсэн нөлөө, ач холбогдлыг тодорхойлох, илэрч олдсон эд өлгийг бүртгэн баримтжуулж судалгааны эргэлтэд оруулах, нэгдсэн мэдээллийн сан бий болгох явдал.

Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх,

Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх,

Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх, Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий газар, Батлан хамгаалахын төв архив, Молгол Цэргийн төв музей хамтран "Их жанжин Д.Сүхбаатар: архивын баримтын өв " сэдэвт архивын баримтын үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. Тус үзэсгэлэнд их жанжин Д.Сүхбаатарын намтар үйл ажиллагаанд холбогдох 20 шахам гэрэл зураг, 60 шахам баримт бичиг нийт 80 гаруй баримтаас дэлгэн үзүүлсэн байна.

Монгол улсын Засгийн газрын 2017 оны 89 дүгээр тогтоолын хавсралтаар баталсан “Бодлогын баримт бичгийн хэрэгжилт, захиргааны байгууллагын үйл ажиллагаанд хяналт шинжилгээ, үнэлгээ хийх нийтлэг журам”, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын 2017 оны 189 дүгээр тушаалын хавсралтаар баталсан “Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын эрхлэх асуудлын хүрээний агентлаг, байгууллагын хяналт шинжилгээ, үнэлгээ хийх аргачлал”-ын дагуу Архивын ерөнхий газрын 2023 оны үйл ажиллагаанд хэрэглэгчийн үнэлгээний судалгааг “Цогц Хөгжлийн Үндэсний Төв” ТББ хийж гүйцэтгэлээ. Судалгааны зорилго, зорилт Архивын ерөнхий газраас иргэдэд хүргэдэг үйлчилгээний чанар, хүртээмж, хүнд суртал, ил тод хөнгөн, шуурхай байгаа эсэх талаарх иргэдийн хандлагыг тандан судалж, хөндлөнгийн үнэлгээ өгч, цаашид хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг тодорхойлж, зөвлөмжөөр хангахад оршино.  Архивын үйл ажиллагаа, үйлчилгээ иргэдэд хэрхэн хүрч байгааг үнэлэх;  Үйлчилгээний хүртээмжийг үнэлж цаашид хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны талаар судлах;  Судалгааны дүнд үндэслэн үйлчилгээг сайжруулах талаар цаашид авах арга хэмжээний зөвлөмж, чиглэл боловсруулах.

Улаанбаатар хот 100 жилийн өмнө ямар дүр төрхтэй байсан, энд монголчуудын амьдрал хэрхэн өрнөдөг байсан, тухайн үеийн монголчууд юу өмсдөг байсан бэ? гэсэн түүхийн төсөөлөл, ойлголтыг энэхүү зурагт номоор дамжуулан хүүхэд, залууст хүргэхийг зорьсон. Мөн энэхүү зурагт ном танд “Нийслэл хүрээ”-ний үеэс өнөөдрийн Улаанбаатар хот хүртэлх 100 гаруй жилийн хугацаанд монголчуудын үнэт зүйл хэрхэн өөрчлөгдөж, бидний Нийслэл хот хэрхэн хөгжсөнийг харьцуулан төсөөлөх, цаашлаад “Нийслэл хүрээ” хэмээх хуучин хотын тухай танин мэдэх сэдэл, хүслийг төрүүлнэж гэж найдаж байна.

ХХ зууны Монгол Улсын эдийн засгийн түүхийн талаарх 1911-1921 оны Монгол Улсын санхүүгийн албаны тухай (Лонжид, Батсайхан., 2000), 1921-1996 оны Монгол Улсын санхүүгийн албаны тухай (Ринчин, Очирпүрэв., 1996), БНМАУ-ын санхүүгийн системийн ерөнхий түүхийн тухай (Түмэн.,2018) судлаачдын бүтээлүүдэд Монгол дахь ломбардын байгууллагын үүсэл, түүхийн талаар огт дурдаагүй байна. Харин ломбард буюу барьцаалан зээлдүүлэх газрын сүүл үеийн эрх зүйн асуудлын тухай бичигдсэн эрдэм шинжилгээний өгүүллэгүүд, дипломын ажлууд цөөнгүй байх бөгөөд эдгээрийн өмнөтгөлд Монгол Улсад 1924 онд ломбард үүссэн тухай товч дурджээ. Үүнээс үзвэл Монгол Улс дахь ломбардын байгууллагын түүх, үйл ажиллагааны талаар тусгайлан судалсан бүтээл огт нийтлэгдээгүй байна. Иймд бид ломбардын байгууллагын түүхийн огт судлагдаагүй байдлыг харгалзан үзэж уг судалгааны эхний хэсэгт ломбардын байгууллага нь дэлхийд хэрхэн үүсэж, Монгол Улсад хэрхэн нэвтэрч, үүсэж хөгжсөн түүхийн талаар дурдаж, өгүүллэгийн үндсэн хэсэгт ломбардын баримт бичгийг судалж судалгааны эргэлтэнд оруулсан болно.

Улаанбаатар хотын тогтмол хэвлэлүүдээс хамгийн олон жил тасралтгүй гарсан сонин бол “Улаанбаатарын мэдээ” юм. Тус сонин нь 1955-1990 онд нийслэл хотын эрчимтэй хөгжлийн үед гарч байснаараа онцлог бөгөөд хотын улс төр, нийгэм, эдийн засаг, аж үйлдвэр, хотжилт зэрэг өргөн хүрээг хамарсан мэдээ, нийтлэл бэлтгэн хэвлүүлдэг байжээ. Энэхүү сонинд хэвлэгдсэн нийтлэлүүдийг сэдэвчлэн төрөлжүүлж, цуврал эмхэтгэл гаргахаар ажиллаж буй бөгөөд анхдугаар нь “Улаанбаатарын мэдээ сонин (1955-1990 он), нийтлэлийн эмхэтгэл, нэгдүгээр боть” гэсэн үндсэн нэртэй, “Улаанбаатарын мэдээ сонинд хэвлэгдсэн хотын түүхтэй холбогдох нийтлэлийн эмхэтгэл (1955-1990 он)” гэсэн дэд нэртэйгээр 2022 онд, шинэчлэн засварласан нь 2023 онд хэвлэгдэн гарлаа.

Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх, VIII Богд Жибзундамба хутагтын үлдээсэн өв цаглашгүй арвин билээ. Монголын төр, монгол түмний ой санамж болсон хуучин данс харааны үнэт өвийн эрдэнэсийн сан болсон Монгол Улсын Үндэсний төв архивын сан хөмрөгт VIII Богд Жибзундамба хутагтын шашин ном, төр ёсны үйлд холбогдох айлтгал, зарлиг лүндэн, захидал, харилцсан бичиг зэрэг баримт бичгүүд, гэгээн лагшинг нь сүүдэрлэсэн гэрэл зургуудын ховор нандин цуглуулга бий. Тэдгээрээс түүхийн нэн үнэ цэнэтэй, ховор чухагийг нь дээжлэн, МҮМ-н сан хөмрөгт буй эд өлгийн зүйлийн хамтаар дээжлэн тавьж, олон нийтийн хүртээл болгосон.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх Ард түмний дунд “Гоймон баатар” хэмээн алдаршсан Ардын засгийн Цэргийн яамны сайд, Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатарын мэндэлсний 130 жилийн ой энэ 2013 онд тохиож байна. Энэхүү тэмдэглэлт ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий газар, Үндэсний төв архиваас Үндэсний батлан хамгаалах их сургуультай хамтран “Их жанжин Д.Сүхбаатар-130” сэдэвт архивын баримтын үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. XX зууны эхний хагаст жилд Монголын түүхэнд онцгой гавьяа байгуулсан түүхэн хүмүүсийн нэг болох Их жанжин Д.Сүхбаатар хаант Монгол Улс болон Ардын эрхтэй Монгрол Улс хэмээх хоёр төрд зүтгэсэн хүн. Тухайлбал, 1911 онд Манжийн түрэмгийллийг түлхэн унагаж, олноо өргөгдсөн Монгол Улсыг байгуулах үйлсэд цэргийн зүтгэлтний хувьд гар бие оролцож байсан. ХХ зууны Монголын улс төр, цэргийн нэрт зүтгэлтэн юм. Үзэсгэлэнд тавигдсан үзмэрүүд нь Д.Сүхбаатарын жирийн малчин ардын хүүгээс эхлэн Монгол төрийн үйл хэрэгт зүтгэж, Ардын хувьсгалыг ялалтад хүргэж, Монгол Ардын намыг байгуулах үйл хэрэгт оролцож явсан намтар түүхийн тухай архивын эх баримтуудыг олон нийтэд сурталчлахад чиглэгдсэн болно.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх Монголчуудын дунд бичиг үсэг үүсэн бий болсон тэр цаг үеэс ургийн буюу овгийн бичиг, гэрийн түүхийг үйлдэн хөтлөх уламжлал дэлгэрчээ. Монгол Улсын Засгийн газрын "Алсын хараа-2050" Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого", “ Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн хууль”-ийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд Архивын ерөнхий газар, Үндэсний төв архиваас Соёлын яам, Чингис хаан үндэсний музейтэй хамтран “Монгол-чуудын уг эх, гэрийн түүх” сэдэвт архивын баримтын үзэсгэлэнг зохион байгуулж нь монголчуудын угийн бичиг, түүнд холбогдох бичгийн өвийг түгээн дэлгэрүүлэх, судлан суртачилах танин мэдэхүйн ач холбогдолтой болно. “Монголчуудын уг эх, гэрийн түүх” сэдэвт архивын баримтын үзэсгэлэнд Үндэсний төв архивын сан хөмрөгт хадгалагдан буй ноёд, тайж нарын гэрийн үеийн бичмэлийн дотроос онцлон дурдвал “Түшээт хан аймгийн Түшээт ханы хошууны тайж Бат-Очир, Арсай баян нарын гэрийн үеийн бичмэл” /1740 он/, “Сэцэн хан аймгийн Сэцэн ханы хошууны хошууны засаг тайж нарын гэрийн үеийн бичмэл” /1745/, “Засагт хан аймгийн ноёдын түүх”, ҮТА-ын сан хөмрөг дэх манж хэлээр бичигдсэн “Гэрсэнз Жалайр хунтайжийн 3-р хөвгүүн Ноонохын үр ач нарын гэрийн үеийн бичмэл”, “Торгуудын Аюук хааны үр хойчийн гэрийн үеийн бичмэл” /1873/ зэрэг урьд өмнө олон нийтэд танилцуулагдаж байгаагүй олон уг эх, гэрийн түүхийг илтгэх хосгүй үнэтэй архивын 40 гаруй баримтыг дээжлэн тавьсан болно.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх Монгол, Япон улс 1972 онд дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд ирэх 2022 онд 50 жилийн түүхэн ой тохиосон. Монгол, Япон хоёр орны харилцаа нь энэ хугацаанд нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёл, боловсролын олон талт харилцаа XXI зуунд улам өргөжин тэлж байгаагийн нэг илрэл нь Монгол Улсын Архивын ерөнхий газар, Япон Улсын Үндэсний архивын газрын хооронд 2019 оны 11 дүгээр сард Хамтын ажиллагааны санамж бичиг байгуулсан явдал юм. Энэхүү хамтын ажиллагааны санамж бичгийн хүрээнд хоёр орны түүхэн харилцааны тухай ховор, шинэ баримтыг олон нийтэд танилцуулахаар цахим үзэсгэлэн зохион байгуулсан. Тус үзэсгэлэнд Монгол Улсын талаас Үндэсний төв архив, Гадаад харилцааны төв архивын сан хөмрөгт хадгалагдан буй хоёр орны түүхэн харилцаанд холбогдох 50 гаруй архивын баримтыг бэлтгэж оролцсон болно.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх Туурга тусгаар улсаа сэргээн мандуулах монголын ард түмний чин хүсэл, олон жилийн үндэсний тэмцэл оргилдоо хүрч, харь гүрний 200 гаруй жилийн ноёрхлыг эцэслэн, тэртээ Арван долдугаар жарны цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын есөн буюу европын тооллоор 1911 оны арван хоёрдугаар сарын 29-ний өдөр эртний түүхт төр улсынхаа тусгаар тогтнол, үндэсний эрх чөлөөг сэргээн мандуулж, дэлхий дахинаа зарлан тунхагласнаар монголын түүхэнд шинэ эрин үе эхэлж, өнөөгийн Монгол Улс оршин байхын үндэс болсон. VIII Богд Жибзундамба хутагт, Монголын алтан ургийн язгууртнууд болон лам хар нийтээр их үйлсийн төлөө зориглон нэгдэж, халуун амь, бүлээн цусаа үл хайрлан цөхөршгүй тэмцсээр Монголын түүхнээ “Монголын Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал” хэмээн нэрлэгддэг 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг ялалтад хүрээгүйсэн бол “Монгол” хэмээх улс дэлхийн улс төрийн газрын зурагт тэмдэглэгдэн үлдэхэд нэн бэрх байсныг ХХ зууны Монголын түүхээс бид мэдэж болно. Энэхүү түүхт 110 жилийн ойн босгон дээр тэртээ 1911 онд Богд хааны зарлигаар байгуулагдсан анхны таван яам буюу одоо цагийн Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар, Гадаад харилцааны яам, Сангийн яам, Батлан хамгаалах яам, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам болон Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий газар хамтран зохион байгуулж буй “Монголын Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал ба Тусгаар тогтносон Монгол Улс” сэдэвт үзэсгэлэнд Халхын Хүрээний хэргийг түр ерөнхийлөн шийтгэх газрын явуулсан бичгийн хуулга данс, Монгол Улсын хаан хаан наймдугаар Богд Жибзундамба хутагт Засгийн газрыг байгуулж сайд түшмэд томилсон зарлиг; Хаант Орос улсад айлчилсан Монгол Улсын анхны Ерөнхий сайд, Түмэнхэн Сайн ноён хан Т.Намнансүрэнгийн айлчлалын тэмдэглэл, анхны таван яамны эрхлэн шийтгэх хэрэг албан хаагчдын тангарагийн үг; яам тус бүрийн шүтээн, тамганы дардас; 1915 оны Хятад, Орос, Монгол гурван улсын Хиагтын гэрээ; Засгийн газрыг түр хэмээн нэрийдэхийг хэлэлцээд түр хэмээх үгийг хасч Ардын засгийн газар хэмээн нэрийдэхээр тогтсон тухай; Бүх орон даяар соёлын довтолгоо явуулах тухай МАХН-ын Төв хорооны улс төрийн товчооны 1959 оны 249 дугаар тогтоол; Эрдэнэтийн овооны Зэс-Молибдений орд газрыг ашиглах талаар БНМАУ, ЗСБНХУ-ын Засгийн газар хооронд байгуулах хэлэлцээрийн тухай МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны 1973 оны 38 дугаар тогтоол зэрэг ХХ зууны Монголын нийгэм-улс төр, аж ахуй эдийн засаг, соёл, шинжлэх ухааны түүхэнд холбогдох 250 орчим архивын баримтыг дэлгэн үзүүлсэн.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх ХХ зууны эхээр Монгол Улс тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинаа зарлан тунхаглаж, наймдугаар Богд Жибзундамба хутагтыг хаан ширээнд өргөмжлөн, Дотоод зэрэг анхны таван яам байгуулсны дотор Шүүх таслах хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яам байгуулсан нь орчин цагийн Монголын хууль зүйн салбарын үндэс суурь болжээ. Анхдугаар Үндсэн хуулийг 1924 онд батлан хэрэгжүүлснээс хойш 1940, 1960, 1992 онд нийт дөрвөн Үндсэн хуулийг батлан хэрэгжүүлж, төр улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлэх төрийн тогтолцоо, эдийн засаг, нийгэм, соёлын харилцааны суурь зохицуулалтуудыг бий болгох, гэмт хэрэгтэй тэмцэх, нийгмийн дэг журмыг сахиулах, иргэдэд хууль эрх зүйн ухамсар соёлыг төлөвшүүлэх үйлсэд Хууль зүйн салбарыхан онцгой үүрэг гүйцэтгэсээр ирсэн. Монгол Улсад шударга ёс, хууль дээдлэх зарчмыг хэрэгжүүлж, төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц хууль зүйн баталгааг бүрдүүлэх үндсэн зорилготой Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны түүхэн хөгжлийг XX зууны Монголын түүхнээ үлэмж нөлөө үзүүлсэн язгуур эрх зүйн бичиг болох-Үндсэн хууль баталж хэрэгжихийн урьдач нөхцөл болон Үндсэн хуулиуд батлагдан хэрэгжсэн цаг үеийн хязгаарт тулгуурлан архивын шинэ шинэ баримтыг олон нийтэд дэлгэн суртачилсан.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх Монгол-Оросын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойд зориулан “Монгол-Оросын харилцаа: түүх, орчин үе ба хэтийн төлөв” сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурал, “Монгол-Оросын харилцаа: түүх, орчин үе /1911-2021 он/” хамтарсан үзэсгэлэн дэглэсэн “Номин” танхимд ГХЯ-тай хамтран зохион байгуулсан. Тус үзэсгэлэнд, монголын ХХ зууны түүхэн цаг үеэр 5 хэсэг хуваан 40 самбарт байршуулсан бөгөөд үүнд, ҮТА-ын сан хөмрөгөөс “Монголын хувьсгалчдаас Хаант Орос болон Зөвлөлт Орос Улсаас тусламж хүссэн бичгүүд”, “Халх гол” болон “Дэлхийн II дайн”, “Чөлөөлөх дайны үеийн Монгол-Зөвлөлтийн армийн дайчин нөхөрлөл” “1921 оноос хойш Зөвлөлтийн Засгийн газраас БНМАУ-ын Засгийн газар ба ард түмэнд үзүүлсэн соёл, боловсрол, урлагийн дэмжлэг туслалцаа, хамтын ажиллагаа”; “Монгол-Оросын улс төр, эдийн засгийн стратегийн түншлэлийн үйл ажиллагаа”-нд холбогдох ховор сонин архивын баримтыг тус үзэсгэлэнд танилцуулсан.