Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх, 1945.10.20-нд болсон Бүх нийтийн санал хураалтын эх баримтууд болон бусад баримтат бичлэг, гэрэл зураг зэрэг урьд өмнө үзэсгэлэнд дэлгэж байгаагүй олон ховор баримтуудыг дэлгэн олон нийтэд сурталчилсан.

Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх, 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын манлайлагчдын нэг, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг бататган хамгаалах, олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө тэмцэлд жинтэй хувь нэмэр оруулсан түүхэн зүтгэлтнүүдийн нэг нь ХХ зууны Монголын төрийн нэрт зүтгэлтэн, дипломатч, анхны Ерөнхий сайд Түмэнхэн номун эзэн, Итгэмжит эетэй, Эрх дайчин Сайн ноён хан Боржигин овогт Төгс-Очирын Намнансүрэн юм. Монгол Улсын анхны Ерөнхий сайд Т.Намнан-сүрэнгийн мэлмий гийсний 140 жилийн ойд зориулан Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий газар, ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэн, Монголын Үндэсний музей болон “Сайн ноён хаан” сан хамтран “Монгол Улсын анхны Ерөнхий сайд, Сайн ноён хан Төгс-Очирын Намнансүрэн-140” сэдэвт архивын баримт, эд өлгийн хамтарсан үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. Тус үзэсгэлэнд, Сайн ноён хан аймгийн ноёд, тайж нарын гэрийн үеийн бичмэл, Сайн ноён ханы хошууны нутгийн зураг, Сайн ноён хан Т.Намнансүрэнг төрийн албанд томилсон, чөлөөлсөн, шагнасан зарлигууд, Богд хаантанд айлтгасан айлтгал, буулгасан зарлиг, Хаант Орос улсад айлчилсан айлчлал, Сайн ноён хан Т.Намнансүрэнгийн гэр бүл, төрөл төрөгсдөд холбогдох олон сонирхолтой ховор архивын баримтаас гадна Сайн ноён хан Т.Намнансүрэнгийн хэрэглэж байсан дөрвөн бадамтай, дөрвөн хөлтэй тулга, Хаант Орос улсаас Монгол Улсын Бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Бүрэн эрх барих Элчин сайд, Сайн ноён хан Т.Намнансүрэнд дурсгасан мөнгөн хайрцаг /1914.11.11/ зэрэг биет ховор үзмэрүүдийг дэлгэн үзүүлсэн болно.

Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх, Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн хамтарсан хүчин 1939.08.20-31-нд Японы Квантуны 6 дугаар армийг бүслэн бут цохиж, түүхэн ялалтыг байгуулсан. Энэхүү түүхэн ялалтыг танин мэдүүлэх, архивын эрдэм шинжилгээний үнэ цэнэтэй, шинэ баримтыг судлаачид, олон нийтэд хүргэх зорилгоор хамтарсан үзэсгэлэн зохион байгуулах тухай Архивын салбарт хамтран ажиллах Монгол Улс, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газрын хооронд архивын салбарт хамтран ажиллах комиссын 24 дүгээр хуралдаанаас гаргасан шийдвэрийн дагуу 1939 оны Халхын голын дайны түүхт ялалтын 80 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий газар, Оросын Холбооны Улсын Холбооны архивын агентлаг зохион байгуулан, Монгол Улсын Батлан хамгаалах яам, Батлан хамгаалахын төв архив, Гадаад харилцааны төв архив, Оросын Түүхчдийн нийгэмлэг хамтран “Халхын голын дайн-1939” сэдэвт үзэсгэлэнг зохион байгуулж байна. Тус үзэсгэлэнд, 1930-аад оны БНМАУ-ын гадаад орчин, Халхын голын дайны үүссэн шалтгаан, эхлэл, оршил, төгсгөл, түүхэн ялалт болон үр дагавар, сургамж, БНМАУ, Манжго улсын хилийн шугамыг тогтоосон газрын зураг, хоёр талын болон олон улсын дипломат үйл ажиллагаа, хэлэлцээр, дайны үед явагдаж байсан үзэл суртлын тэмцлийн илрэл болсон фронтын сонин, ухуулах хуудас, түүхэн ялалтыг алдаршуулан мөнжүүлсэнтэй холбогдох монгол, оросын архивуудын ховор баримт бичиг, гэрэл зураг, 1940 онд Халхын голын ялалтад зориулан бүтээсэн анхны баримтат киног танилцуулсан.

Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх, Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий газар, Гадаад харилцааны төв архив, Монголын Үндэсний музей болон Монгол Улс дахь Францын Элчин сайдын яам хамтран “Монгол, Францын харилцаа: Эрт, эдүгээ” сэдэвт архивын баримтын үзэсгэлэнг хамтран зохион байгуулсан. Тус үзэсгэлэнд, 1696 онд Парисын сонинд хэвлэгдсэн “Хүрээний сайдын газраас Бээжин-Парис авто раллигийн оролцогч Франц улсын харьяат найман хүн болон дагалдах хүмүүст тэмдэгт бичиг олгосон тул сайнаар харгалзан хамгаалан өнгөрүүлэхийг тушаасан бичиг”/1907 он/, “Монгол Улсын Гадаад яамнаас Монгол Улс тусгаар тогтносныг мэдэгдэн, найрамдалт харилцаа тогтоохыг хүсч, Франц Улсын Гадаад хэргийн явдлын яаманд илгээсэн бичиг”/1912 он/, “БНФУ-ын Үндэсний Ассамблейн дэд дарга Өжен Клодиус Пөте-ийн айлчлалын гэрэл зураг”/1972 он/, “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч П.Очирбат БНФУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын үеэр үзэглэсэн “Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”/1996 он/ зэрэг Монгол, Франц хоёр улсын түүхэн харилцааг харуулсан олон сонирхолтой гэрээ, баримт бичиг, гэрэл зураг тавигдсан болно.

Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх, Монголчуудын бүтээсэн газрын зурагт нутгийн хил хязгаар, уул ус, гол горхи, булаг шанд, сүм хийд, зам харгуйг тэмдэглээд зогсохгүй уул нь хэр өндөр модтой, нуур нь хэр гүн ба шорвог, гол мөрөн гэхэд урсгалын чиг зэргийг нарийн заадаг уламжлалтай байжээ. Монголчууд газрын зургаа ихэвчлэн цагаан даавуу, муутуу цаасан дээр өнгө ялган үйлдэх бөгөөд тийнхүү өнгө ялгахдаа дураар өнгө будаг тавьдаггүй байв. Үндэсний төв архивын архивын сан хөмрөг дэх газрын зураг, нутгийн нэршлийн тухай баримт бичиг, гэрэл зураг зэрэг ойролцоогооо 90 орчим үзмэр тавигдах болно. Сэцэн хан аймгийн Жонон вангийн хошууны нутгийн зураг. /1791 он/, Түшээт хан аймгийн Түшээт ханы хошууны гурван овооны зураг./1861 он/, Түшээт хан аймгийн Пунцаглин хийд болон Гэсэр сүмийн хадлан тарианы газрын зураг. /1867 он/, Халхын Сайн ноён хан аймгийн 24 засаг, 6 хутагтын шавь нарын нутаглах газар орны байдал дүрсийг дүрслэн Бадаргуулт төрийн 17 дугаар онд уг тогтоон тушаасан дүрмийн ёсоор нэг дөрвөлжин хэмжээнд 100 газар багтаан зурж ялган салгаж үйлдсэн цэс дэвтэр. 1907 он, Улсын судрын хүрээ ба Иргэнийг засах яамнаас улируулан байцаах олон зураг цэсийг цөм журганаас зааж тушаасан ёсоор өөр өөрийн нутгийн зураг зүйлийг тус бүр хошоод хувь үйлдэж, мэдүүлэн ирүүлэхээр олон хошуудад явуулан тушаах бичгийн эх. 1909.01.18, Халх дөрвөн аймгийн орон нутаг, засаг захиргааны зураг. 1924 он, Нутаг дэвсгэрийн өөрчлөлтийн үеийн бүх аймгийн газар нутгийн гар зураг. 1943 он зэрэг олон сонирхолтой, үнэт ховор баримтуудыг дэлгэн үзүүлсэн.

Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх, Монголын 1911 оны 12 дугаар сарын 29-нд Монгол Улсын хаан ширээнд VIII Богд Жибзундамба хутагтыг өргөмжилж, төрийн таван яамнаас бүрдсэн Монгол Улсын байнгын Засгийн газрыг байгуулсан юм. Тийнхүү нэгэн зуун таван жилийн тэртээ төрийн таван яамны нэгээр байгуулагдсан Шүүх Таслах Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч Яам нь Монгол Улсын орчин цагийн хууль зүйн албаны эх үүсгэл болжээ. Түүхэн энэ тэмдэглэлт ойг тохиолдуулан Архивын ерөнхий газраас эрхлэн “Хууль зүйн албаны түүхэн замнал” сэдэвт архивын баримт бичиг, гэрэл зургийн үзэсгэлэнг кохион байгуулсан. Энэ үзэсгэлэнгийн үзмэрүүд нь ҮТА-ын сан хөмрөг дэх баримт бичиг, гэрэл зураг болон Цагдаагийн ерөнхий газрын музей, Хил хамгаалах ерөнхий газрын музейн биет үзмэр зэрэг 200 орчим үзмэрээс бүрдэж байна. 100 гаруй жилийн хугацаан дахь Монгол Улсын хууль зүйн албаны түүхэн хөгжилт, ялангуяа Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, түүний агентлаг, харьяа байгууллагуудын түүхэн хөгжлийн эхэн үеийг тодотгон харуулахыг зорьсон.

Оршил хэсэг: – Ховдын хязгаарын түүхэн товчоо нь - Торгууд , Захчин хошууны түүхэн товчоо 2. Үндсэн хэсэг: – Оспаны халдлага довтолгоонд баруун хилийн ард иргэд өртсөн нь: - Манай төр засгаас явуулсан бодлого, Оспантай хийсэн уулзалт үр дүн - Маршил Х.Чойбалсангийн өгсөн үүргийн дагуу хилчдэд туслах ардын сайн ардын сайн дурын групп байгуулсан нь. - Алтай, Үенч сумын ард иргэдийн оролцоо - Группийн гишүүдийн гүйцэтгэсэн үүрэг ололт амжилт 3. Төгсгөл хэсэг: - Товч дүгнэлт, авах арга хэмжээ

Баруун хилийн тулгаралтад оролцсон ахмад дайчдын намтар

Юм үзэгдлийг байгалийн мөн чанарыг хүн түүний тухай хийсвэр төсөөллөөсөө бус, харин түүнтэй харьцах үйлдлээсээ үүдэн ухаардаг. Нэр бүтээх, өөрөөр хэлбэл аливаа зүйлийг нэрлэх гол зарчим бол дүрслэл юм. Гэвч энэ дүрслэлд уг зүйлийн бүхий л талыг тусгадаггүй ажээ. Аливаа зүйлийг нэрлэхдээ аль нэгэн шинж дээр нь үндэслэн нэрлэдэг ажээ. Түүнчлэн хүн юманд нэр өгөхдөө өөрсдийн мэдрэх эрхтнүүдээрээ дамжуулан авсан олон мэдээллээс аль нэг тодорхой мэдээлэлд гол анхаарлаа хандуулдаг. Хүн юмыг олон талаас нь хардаг ч нэрлэхдээ аль нэг талыг нь хардаг. Харин тухайн нэг үндэстэн газар нутгаа нэрлэхдээ өөрсдийн туршлага, хэлний хэм хэмжээ, танихуйн онцлог зэргээс хамааран тухайн биетийн олон шинжээс аль нэгэн шинжид нь гол анхаарлаа төвлөрүүлдэг бөгөөд түүгээрээ ялгардаг. Тухайлбал, дэлхийн олон хэлний газар нутгийн нэрд өнгө заасан нэр тохиолддог хэдий ч Монгол газар нутгийн нэрд эдгээр нэр илүү өндөр давтамжтай. Цагаан, хар, шар, улаан, хөх, ногоон гэх мэт үндсэн өнгө заасан нэрс төдийгүй хээр, хүрэн, шарга гэсэн адуу малын зүс заасан үгс ч цөөнгүй тохиолддог. Энэ нь монголчуудын малаа өнгө зүсээр нь зүслэн ялгах ахуйн шаардлага, амьдралын туршлага нь нөлөөлсөн байхыг үгүйсгэх аргагүй. Орчин цагийн хэл шинжлэлийн салбарт адил төст болоод ялгаатай байдлыг олон хэлний нийтлэгийн үүднээс тайлах болон хэл-соёл, танихуйн үүднээс тодруулах судалгаа зонхилох болов. Хэл-соёл болон танихуйн хэл шинжлэлийн судалгаанд өвөрмөц хэлц, үндэсний онцлог бүхий үгийн судалгаа чухал гэж үзэж энэ талын судалгаа хийгдсээр ирсэн. Үүний зэрэгцээ газар нутгийн нэр ч мөн тухайн ард түмний танихуй, хэл соёлын онцлогийг судлах нэгэн баримт гэж үзэж болно. Монголчуудын газар нутгаа нэрлэх танихуйн онцлогийг газар нутгийн баримтад тулгуурлан хэлшинжлэл-газарзүйн үүднээс тодруулан импакт фактор бүхий сэтгүүлд хэвлүүлж судалгааны эргэлтэд оруулах, салбар тус бүрийн судлаачдад нээлттэй сан бүрдүүлэх нь эл судалгааны гол зорилго болно.

Баруун бүс нутгаас эртний түрэгийн үеийн бичгийн дурсгал, тамга тэмдэг арвин илэрсээр байгаа болно. Гэвч эдгээр дурсгалуудын судалгаа төдийлөн хангалтгүй байгаа бөгөөд хамгийн сүүлд 2019 онд Увс, Завхан, Баянхонгор аймгуудын нутаг дэвсгэр дэх руни бичиг, тамга тэмдгийн судалгаа хийгдсэн байна. Харин Ховд, Баян-Өлгий, Говь-Алтай аймгийн нутагт хамаарах шинээр илэрсэн дурсгал хийгээд нэгдсэн судалгаа хараахан гараагүй ажээ. Тухайлбал, Говь-Алтай аймгийн нутгаас зургаан газрын 15 дурсгал бүртгэгдсэн бөгөөд 2016 онд гэхэд 2 дурсгал шинээр илэрсэн боловч одоогоор зөвхөн гэрэл зурагт тулгуурласан уншлага судалгаа хийгдсэн байна. Түүнчлэн эдгээр дурсгалыг дахин нягтлан судалсан нь өнөө хир үгүй байгаа нь энэ бүсэд хайгуул судалгааны ажил маш бага хийгдсэнийг харуулж байна. Энэхүү судалгааны төслийн гол зорилго нь баруун бүс нутаг, ялангуяа Ховд, Баян-Өлгий, Говь-Алтай аймгийн нутагт буй руни бичиг, тамганы цогц судалгаа хийж, холбогдох он цаг, ямар овог аймагт хамаарах дурсгал болохыг тогтоох, хэв дардас, гэрэл зураг, дүрсийн сан хөмрөг бүрдүүлэх, дурсгалын байршил, газар орны байц байдал, холбогдох бусад мэдээ мэдээллийг цогц байдлаар бүртгэн нэгтгэхэд оршино. Жил бүр хүрээгээ тэлж буй уул уурхайн замбараагүй олборлолт зарим дурсгалыг сүйтгэж, зарим дурсгал олон зууны нар салхинд элэгдэж, зарим үсэг тэмдэгт нь эмтэрч унах, бүрмөсөн сүйдэх аюул тулгарч байна. Түүнээс гадна дурсгалуудын орших газрын хол, бартаа зэргээс үүдэн зөвхөн сургаар төдийхөн судалсан дурсгалууд ч цөөнгүй байна. Тиймээс Монголын баруун бүс нутаг дахь руни бичгийн дурсгалыг тамганы хамт цогц байдлаар авч үзэх, улмаар шинжлэх ухааны үндэстэй, системтэй судлах судалгааны ажлын эх хэрэглэгдэхүүн бэлтгэх нь энэхүү судалгааны төсөл гүйцэтгэх үндэслэл болно.

Шинжлэх ухааны судалгааны үр дүнд суурилсан хүүхдийн хөгжил, хамгааллыг дэмжих хүүхэд бүрэн эрхээ эдэлж сурч боловсрох, эрүүл таатай амьдрах орчныг бий болгох олон таатай арга зүйг хэрэглээнд нэвтрүүлэх бодлогыг тодорхойлоход хувь нэмэр оруулах .

Монгол Улсын Хууль, зүй дотоод хэргийн сайдын 2021 оны А/204 дүгээр тушаалаар батлагдсан “Төрийн архивын үйл ажиллагааны нийтлэг журам”-ын 3.4.Архив нь байгууллагын үйл ажиллагааны чиг үүрэг, бүтэц, зохион байгуулалт, салбарын хамаарал, өмчийн хэлбэр, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь зэргийг харгалзан хөмрөг үүсгэгчийн нэгдсэн судалгаа гаргаж, жил тутам шинэчлэх бөгөөд судалгааг үндэслэн хөмрөгийн хамаарлаа “Байгууллагын архивын үйл ажиллагааны нийтлэг журам”-д заасны дагуу тогтоож, сан хөмрөг бүрдүүлэх эх үүсвэрээ тодорхойлно.

НИЙСЛЭЛИЙН АРХИВЫН САН ХӨМРӨГТ ХАДГАЛАГДАЖ БАЙГАА ХӨМРӨГИЙН НЭР, ДАНСНЫ ДУГААР, ОН ЦАГИЙН ХЯЗГААР

НИЙСЛЭЛИЙН АРХИВЫН ГАЗРЫН 4 ДҮГЭЭР ХӨМРӨГИЙН МАХН-ЫН ТӨВ ХОРООНЫ УЛС ТӨРИЙН ТОВЧООНЫ 1951-1986 ОНЫ АГУУЛГА ТОДОРХОЙЛСОН ЖАГСААЛТ

НИЙСЛЭЛИЙН АРХИВЫН ГАЗРЫН Т-1 ДҮГЭЭР ХӨМРӨГИЙН БНМАУ-ЫН САЙД НАРЫН ЗӨВЛӨЛИЙН 1950-1964 ОНЫ АГУУЛГА ТОДОРХОЙЛСОН ЖАГСААЛТ

БНМАУ-ЫН АРДЫН ИХ ХУРЛЫН ТЭРГҮҮЛЭГЧДИЙН ЗАРЛИГ 1951-1989 ОНЫ АГУУЛГА ТОДОРХОЙЛСОН ЖАГСААЛТ НЬ УЛААНБААТАР ХОТЫН ТҮҮХЭНД ХОЛБОГДОНО.