Монгол Улсын хүн амын дундах сүрьеэ өвчний цар хүрээг тогтоож, сүрьеэтэй тэмцэх хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг сайжруулах арга замыг тодорхойлох.

The survey aimed at estimating the prevalence of drug-resistant tuberculosis (DR-TB) among pulmonary tuberculosis (PTB) cases, detecting gene mutations conferring drug resistance, and identifying ways to enhance the prevention and control of multi-drug resistant tuberculosis (MDR-TB).

Монгол улсад бүртгэгдсэн уушгины сүрьеэгийн тохиолдлын дундах эмэнд тэсвэртэй сүрьеэгийн тархалт, түүнийг нөхцөлдүүлэгч зарим генийн мутацийг тодорхойлж, олон эмэнд тэсвэртэй сүрьеэгээс урьдчилан сэргийлэх, хянах арга замыг боловсронгуй болгох ерөнхий зорилготой судалгаа юм.

Цар тахлын нөлөөнд өртсөн Улаанбаатар хотын ЖДҮҮ эрхлэгчдийн Төслийн суурь үзүүлэлтийн хүрээнд төслийн хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний логик хүрээ, үр дүнг хэмжих үзүүлэлтүүдийг тодорхойлж, тэдгээрийн суурь түвшний мэдээллийг цуглуулсан. Цаашид эдгээр суурь үзүүлэлтийг төслийн явцын болон эцсийн үнэлгээний үр дүнтэй харьцуулж, төслийн үр өгөөжийг тооцох юм. Бизнесийн хэрэгцээг тодорхойлох судалгааны хүрээнд бизнес эрхлэгчдийг чадавхжуулахад ямар төрлийн дэмжлэг шаардлагатай байгааг судаллаа. Тодруулбал, санхүүгийн болон санхүүгийн бус сургалт, зөвлөх үйлчилгээний хэрэгцээг нарийвчлан авч үзсэн. Энэхүү мэдээлэлд үндэслэн техник туслалцааны төслийн бизнес эрхлэгчдэд зориулсан сургалт, үйл ажиллагааг цаашид төлөвлөх юм.

Дундговь аймгийн нутаг хэдийгээр хотгор гүдгэрийн ялгаа багатай боловч уур амьсгалын нөхцөл нь жигд биш ихэнхдээ хуурай, халуун байдаг учраас бэлчээрийн ургамал ургах нөхцөл магадлал багатай. Дундговь аймаг нь мал аж ахуйн салбар зонхилсон бөгөөд хөдөөгийн малчид ихэнх хувийг эзэлдэг тул цаг агаарын аюултай үзэгдлийг ихээр судлаж, цаг агаарын аюултай үзэгдлийн мэдээг малчидад хүргэх шаардлага тавигдсан.

Дундговь аймгийн агаарын темпертур ОЖД-аар 1,1- 4,5 градусын хооронд хэлбэлздэг байна. Агаарын дундаж температураас үзэхэд 2007 он хамгийн дулаан жил, 2012 он хамгийн хүйтэн жил, бусад жилүүд дундажын орчим байсан байна. Агаарын үнэмлэхүй хамгийн бага -41,0 градус 2002 онд Сайхан-Овоо өртөөнд ажиглагдсан байдаг. Агаарын үнэмлэхүй их температур 41,0 градус 2017 онд Гурвансайхан өртөөнд тус тус ажиглагдсан байдаг байна.

Агаарын хамгийн их температур нь 2019 онд 32,7...37,2 градус хүрч агаарт +30 градусаас дулаан 11-45 өдөр, 2020 онд 32,7...36,7 градус хүрч агаарт +30 градусаас дулаан 10-38 өдөр, 2021 онд 33,1...36,2 градус хүрч агаарт +30 градусаас дулаан 9-35 өдөр байсан. 2019 онд Гурвансайхан, Хулд суманд 35,6...37,2 градус хүрч агаарт +30 градусаас дулаан өдөр 45 ажиглагдсан байна.

Цаг уур орчны шинжилгээний газрын тогтоосноор их хур тунадас / их бороо, их цас / гэдэг нь их бороо ажиглалтын 12 цагийн хугацаанд 15 мм-тэй тэнцүү буюу түүнээс их орох, их цас ажиглалтын 12 цагийн хугацаанд 5 мм-тэй тэнцүү буюу түүнээс их орох үеийг хэлнэ.

Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэр дээр хийгдэж буй бүтээн байгуулалтын төсөл, тэдгээрийн үйл явцын гүйцэтгэлийг хянах өнөөгийн нөхцөл байдал, түүнд тулгарч буй бэрхшээлийг судлан тодорхойлох, асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор олон улсын жишигт нийцсэн удирдамж боловсруулах

Энэхүү судалгаа нь бичил, жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийн санхүүгийн нөхцөл байдлыг судлан тодорхойлох,тэдгээрийн санхүүжилтийн хэрэгцээг тодорхойлох гэсэн үндсэн хоёр зорилготой. Энэ хүрээнд дараах зорилтуудыг дэвшүүллээ. БЖДБЭ-дийн бизнесийн суурь нөхцөл байдлыг тодорхойлох: ✓ Санхүүгийн чадавх, санхүүгийн шалгуур үзүүлэлтүүдийн суурь түвшнийг тодорхойлох ✓ Бизнес эрхлэгчдийн эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлын суурь түвшнийг тодорхойлох; БЖДБЭ-дийн санхүүжилтийн хэрэгцээг тодорхойлох: ✓ Санхүүгийн үйлчилгээний хэрэгцээ, үндсэн шаардлагыг тодорхойлох ✓ Бизнест тулгарч буй асуудлуудыг шийдвэрлэх арга зам, дэмжих боломжуудыг тодорхойлох 1.1 Судалгааны дизайн БЖДБЭ-дийн санхүүгийн нөхцөл байдал ба санхүүгийн хэрэгцээг тодорхойлох

БНХАУ-МУ-ОХУ хооронд эдийн засгийн хөгжлийн бүсийг хөгжүүлэхээр хамтран тохиролцсон бөгөөд үүний үндэс нь шинэ технологи, байгалийн баялаг, хөдөлмөрлөх хүч байхаар ЗГ хоорондын гэрээнд дурдсан. Үүн дотроос эдийн засгийг хөгжүүлэхийн тулд байгалийн нөхцөл байдлыг урьдчилан тодорхойлж, түүнд нөлөөлж болох эерэг ба сөрөг нөлөөллийг урьдчилан тооцохын чухалыг талууд хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Иймд дээрх хамтын ажиллагааны өчүүхэн хэсэг болох газрын бүрхэвч, газар ашиглалтын өнөөгийн нөхцөл байдлыг тодорхойлж, түүнд суурилсан цаашид гүйцэтгэх томоохон төслүүдийн суурийг бүрдүлэхээр энэхүү төслийн саналыг дэвшүлж байна.

БНХАУ-МУ-ОХУ хооронд эдийн засгийн хөгжлийн бүсийг хөгжүүлэхээр хамтран тохиролцсон бөгөөд үүний үндэс нь шинэ технологи, байгалийн баялаг, хөдөлмөрлөх хүч байхаар ЗГ хоорондын гэрээнд дурдсан. Үүн дотроос эдийн засгийг хөгжүүлэхийн тулд байгалийн нөхцөл байдлыг урьдчилан тодорхойлж, түүнд нөлөөлж болох эерэг ба сөрөг нөлөөллийг урьдчилан тооцохын чухалыг талууд хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Иймд дээрх хамтын ажиллагааны өчүүхэн хэсэг болох газрын бүрхэвч, газар ашиглалтын өнөөгийн нөхцөл байдлыг тодорхойлж, түүнд суурилсан цаашид гүйцэтгэх томоохон төслүүдийн суурийг бүрдүлэхээр энэхүү төслийн саналыг дэвшүлж байна.

Сүүлийн жилүүдэд тасалгааны температурын мужид ажилладаг соронзон хөргүүрт ашиглах материалын судалгаа ихээхэн сонирхол татаж байна. Учир нь энд материалын потенциал энергийг ашигладаг, байгаль орчинд ээлтэй технологи юм. Соронзон хөргүүр нь соронзон калорик эффект (MCE) -д суурилдаг бөгөөд энэ нь тодорхой соронзон оронд байгаа соронзон материалын изотерм соронзон энтропийн өөрчлөлт (dS) эсвэл адиабат температурын өөрчлөлтөөр (dT) тодорхойлогдоно. Материал судлалын салбарт ажиллаж ирсэн өөрсдийн туршлага дээр тулгуурлан MnFeP(1-x)M(x) (M=Si, As,....) болон бусад соронзон материалуудыг гарган авах тэдгээрийн бүтэц, соронзон болон оптик шинж чанаруудыг электроны микроскопиуд (JEM-2100F TEM болон Hitachi Su 8010 SEM), рентген дифракци (EMPYREN XRD), соронзон хэмжилт (Lakeshore 7407 VSM) -ийн аргуудыг ашиглан судлан тогтооно. Туршлагаар судалсан матераилуудын шинж чанаруудын ab-initio квант механикийн тооцоог хийж гүйцэтгэнэ. Сүүлийн жилүүдэд MnFeP(1-x)M(x) (M=Si, As,....) энэ төрлийн соронзон материалуудын хэрэглээ нэмэгдэж байгаа бөгөөд янз бүрийн аргаар гарган авч байна. Гэвч энэ системийн зарим онцлог шинж чанарууд нь бүрэн гүйцэд тодорхой болоогүй байна. Энэ төслөөр эдгээр системүүд дэх соронзон калорик эффектийн микроскопик механизмийн талаар шинэ мэдээллийг гарган авахыг зорьж байна. Түүнчлэн монгол орны зарим түүний эд ашиглан хүчтэй соронзон материал гаргах эхлэлийг тавина. Судалгааны ажлын үр дүнгээр олон улсын хуралд илтгэл хэлэлцүүлэх, үндэсний болон олон улсын сэтгүүлд өгүүлэл хэвлүүлсэн

Өндөр чанартай хайлш нь эрчим хүчний үүсгүүрийн бүх төрөл, түүний дотор цөмийн, нөхөн сэргээгдэх, болон дулааны эрчим хүчний технологийн үндэс суурь болдог. Тухайлбал, эрчим хүчний салбарын үр ашиг өндөр, урсгал зардал багатай байх эсэх нь хөнгөн боловч бат бөх, зэвэрч мууддаггүй, урт настай хайлшаар хийсэн зуух, турбин, сэнс, дамжуулах хоолой хэрэглэхээс шууд хамаарна. Улмаар уул уурхай болон аж үйлдвэр, өндөр технологийн бүх салбарт сайн чанарын хайлшны хэрэгцээг тоочиж баршгүй. Түүнчлэн, хайлшны физик шинж чанарыг муутгалгүй найрлагад нь ордог үнэт металлын орцыг багасгах, эсвэл бүр солих явдал орчин үеийн өндөр технологи, эдийн засгийн тэлэлт, улс орнуудын стратегийн өрсөлдөх чадвар болон геополитикийн тулгамдсан асуудал болоод байна. Хатуу биеийн физик шинж чанарын судалгаа нь МУИС-ийн Физикийн Тэнхимд олон арван жилийн турш амжилттай хөгжиж ирсэн. Чухам энэ салбарт МУИС-ийн олон профессор дэлхийн олон орны хүрээлэн, их сургуулиудад эрдмийн зэрэг хамгаалсанаар өдгөө МУИС-ийн Физикийн Тэнхимийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх чиглэлүүдийн нэг болжээ. Үүн дотор хагас дамжуулагч, нимгэн хальсны оптик болон цахилгаан шинж чанар, гадаргын физик шинж чанарын судалгааны чиглэлүүд түлхүү хийгдэж ирсэн. Энэ төслөөр бид өндөр чанарын хайлшны судалгааг МУИС-ийн Физикийн Тэнхимд шинээр хөгжүүлэхэд онцгой анхаарах болно. Тус тэнхимд хатуу биеийн физикийн судалгаа өндөр хөгжсөн, материал судлалд хатуу биеийн квант онолын тооцооллын арга хэрэглэх ажлууд эрчимтэй хийгдэж байгаа нь энэ төслийг амжилттай эхлүүлэх үндсэн нөхцөл болж байна. Дэлхийн хамгийн нэр хүндтэй хүрээлэнгүүд сүүлийн хэдэн арван жилийн турш өндөр чанартай хайлшны судалгааг стратегийн чиглэлдээ оруулж ирсэн бөгөөд энэ чиглэлийн судалгааны арга техникт олон шинэ дэвшил хийгдэж байна. Эдгээр нэн орчин үеийн шинжлэх ухаан, технологийн дэвшлийг МУИС-ийн Физикийн тэнхим анхааралдаа авч эрдэмтдийнхээ энэ чиглэлд хийж буй ажлыг дэмжих нь МУИС-н стратегийн төлөвлөгөөнд бүрэн нийцэх төдийгүй манай улсын судалгаа шинжилгээний чадавхи, технологи нутагшуулах, зах зээлд өрсөлдөх чадварт нэгэн хувь нэмэр болох юм.

ндэслэл (Background) (Дэлгэрэнгүйг хавсаргасан төслийн саналаас харна уу) Монгол орон нь хүйтэн, хуурай ширүүн уур амьсгал, эмзэг экосистем, байгаль-цаг агаараас хараат эдийн засгийн тогтолцоо (бэлчээрийн мал аж ахуй) зэргээсээ шалтгаалан уур амьсгалын өөрчлөлтөд нэн эмзэг улсуудын нэг болоод байгаа билээ. Сүүлийн жилүүдэд цаг агаарын гаралтай гамшигт үзэгдлийн давтамж, эрчим нэмэгдсэнээс улс орны экoлoги, нийгэм, эдийн засагт учруулах хор хөнөөл ихэссээр байгаа бөгөөд цаашид ч ихсэх хандлагатайг судалгаанууд харуулсаар байна. Манай орны хувьд хамгийн их учир холбогдолтой цаг агаарын гаралтай гамшигт үзэгдлийн тоонд ган, зуд, шороон шуурга (3Ds: Drought, dzud, and dust storm) багтах бөгөөд эдгээр нь хоорондоо харилцан уялдаатай гамшгийн механизмыг бүрдүүлдэг. Түүнчлэн, 1990 оноос хойш улс төр, бүтэц-зохион байгуулалт, нийгэм- эдийн засагт гарсан өөрчлөлтүүд нь мал аж ахуй, бэлчээр ашиглалтын уламжлалт тогтолцоо, тэдгээрийн өөрчлөлтөнд дасан зохицож, түүнийг даван туулах чадварт сөргөөр нөлөөлсөөр байна. Үүнээс үүдэн нүүдлийн соёл алдагдаж, малын хэт өсөлт, бэлчээрийн хэт ашиглалт, доройтол ихэссэнээр, 3D гамшигт үзэгдэлд өртөх эрсдэлийг улам нэмэгдүүлэх нөхцөл бүрэлджээ. Тухайлбал, 2000-2002 оны ган/зудын улмаас Монгол Улс 10 гаруй сая толгой малаа алдаж, нийгэм, эдийн засаг хувьд ихээхэн хохирсон бол, 2010 оны ганцхан жилийн зудын улмаас 10 гаруй сая толгой мал (нийт малын 22%) хорогдож, эдийн засгийн хувьд 474 тэрбум төгрөгийн хохирол учирчээ (энэ нь 1945 оноос хойшхи хамгийн их хохирол юм). Түүнчлэн, 2008 онд (5 сарын 26-27) зүүн бүс нутагт болсон хүчтэй шороон/цасан шуурганаас 52 хүн, 280 мянган мал амь үрэгджээ. Ийнхүү, 3D гамшгийн хор хөнөөл нь нийгэм, эдийн засгийн салбарт төдийгүй хүн амын эрүүл мэнд, шилжилт хөдөлгөөн, хотжилт (агаарын бохирдол), ядуурал, ажилгүйдэлд, цаашлаад Үндэсний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлж байна. Иймд, 3D гамшгийн гамшгийн эрсдэлийг (цаашид “3D-DR” гэх) бууруулах чадавхийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр судлан нэн даруй сайжруулах шаардлага судлаачдын өмнө тулгараад байгаа юм. 3D-DR нь байгалийн (hazards) болон хүний үйл ажиллагааны эмзэг байдал (vulnerability) гэсэн хоёр үндсэн хэмжигдэхүүнээр тодорхойлогддог. Гэвч, манай орны хувьд 3D-DR үүсгэгч хүчин зүйлсийг уялдуулан нэгтгэсэн цогц үнэлгээ, судалгаа дутагдалтай хэвээр байна. Иймд, гамшгийн 3D-DR-ийг бүрдүүлэгч хэмжигдэхүүнүүд (3D аюул болон малчид/бэлчээрийн экосистемийн эмзэг байдал), тэдгээрийн өөрчлөлтийг нарийн судалснаар гамшгийн эрсдэлийг бууруулах чадавхийг сайжруулах үндэс тавигдана. Гамшгийн эрсдэлийн судaлгаа нь цаг уур, байгаль, нийгэм, эдийн засаг, aн амьтан, инженерчлэл г.м. ШУ-ы салбаруудын өргөн цар хүрээг хамaрдаг тул МУИС-д түшиглэн энэхүү хамтарсан судалгааг хийхийг зорьсон билээ. Миний бие гадаад, дотоодын ШУ-ы байгууллагууд болон их сургуулиудын эрдэмтэдтэй хамтран судалгаа хийж байсан туршлага дээрээ суурилан Монгол Улсын ШУ-ы хөгжилд хувь нэмэр оруулах чин эрмэлзэлтэй тул энэ судалгааг МУИС-ийн Проф. Б. Болдгивтэй хамтран хэрэгжүүлж, судалгааны үр дүнгээ олон улсын сэтгүүлд хэвлүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Түүнчлэн, 2003 оноос хойш Проф. Б. Болдгивтэй судалгааны хамтын ажиллагаа явуулж ирсэн бөгөөд бидний хамтарсан судалгааны үр дүн олон улсын мэргэжлийн сэтгүүлд хэвлэгдсэн болно.

Энэхүү төслийн саналд монгол орны хуурай гандуу бүс нутагт ойг тарьж ургуулах, доройтсон газрыг нөхөн сэргээх, цөлжилтэй тэмцэх ажлуудын хүрээнд хийгдэж буй судалгааны ажлыг өргөтгөх таримал ойн амьдрах чадвар, түүний тогтвортой байдлыг хангах зорилготой болно. Хуурай, гандуу бүс нутагт, ойг тарьж ургуулах, доройтсон газрын ойг нөхөн сэргээх ямар ч оролдлогыг хийхэд хоёр чухал хүчин зүйлийг анхаарах шаардлагатай. Нэгдүгээрт, шилжүүлэн тарьсан ургамлын амьдрах чадварыг хамгийн өндөр түвшинд хүргэх зорилготой арчилгаа, хамгааллын арга хэмжээг төлөвлөн хэрэгжүүлэх, хоёрдугаарт, таримал ойн моддыг цаашид тогтвортой сайн ургаж, таримал ой болон хөгжих нөхцлийг урьдчилан таамаглах, судлан илрүүлэх шаардлагатай. Таримал ойн цаашдын тогтвортой байдал, хөгжлийн ирээдүйн төлөв нь дараах үндсэн хүчин зүйлээр тодорхойлогдох бөгөөд а) хөрсний үржил шим, түүнийг сайжруулах; б) таригдсан моддын үндэсний хөгжил, хөрсөнд бэхлэгдэх, дасан зохицох байдал болно. Энэхүү хоёр нөхцөл нь таримал моддын үндэсний системийн хөгжил, үндэсний архитектур, хөрсний гүнд тархан ургах онцлогоор тодорхойлогдоно. Энэхүү төслийн хүрээнд Монгол орны хуурай хээр болон заримдаг цөлийн бүсэд туршилтын талбайд болон ойжуулалтын зориулалтаар таригдсан моддын үндэсний системийн хөгжлийн судалгааг гүйцэтгэж улмаар судалгааны үр дүнд тулгуурлан тухайн бүс нутаг дахь таримал ойн цаашдын хөгжил, тогтвортой менежментийн асуудлыг шийдвэрлэх загварыг боловсруулахад оршино.