The objective of the professional service contract with the “Ensuring Sustainability and Resilience of Green Landscapes in Mongolia” Project of the UNDP/MET is to identify the key biodiversity areas (KBAs) through the IUCN KBA standards (KBA Standards and Appeals Committee, 2020) using the ecoregional assessments (TNC 2011; 2013; 2017a; 2017b) for the target Aimags of the Project study area (see Figure 1), develop a package of database (including supporting GIS data and documentation), and to develop a package of proposals that could be incorporated into the World database of KBA (Key Biodiversity Areas). The Mongolian database of KBA in target Aimags should include KBA identification analysis based on the national eco-regional assessments completed for region. The work includes the following tasks: • Assess the Global requirements for integration of the national ERA (Ecoregional Assessments, ERAs) results for the Project study area (see Figure 1) target Aimags into the international Key Biodiversity Areas (KBA) database; • Based on the assessment, develop a set of proposals to the Key Biodiversity Areas Secretariat that include a description of the key biodiversity areas in target Aimags and the justifications to include these areas to the World Database of Key Biodiversity Areas in accordance with the Global Standard for the Identification of Key Biodiversity Areas, IUCN 2016; • Collaborate with the Secretariat of the World Database of Key Biodiversity Areas and organize online meetings; • Provide general guidance to MET on how to register key priority areas (KBAs) in the World Database of Key Biodiversity Areas. Identification of key biodiversity areas (KBA) for Mongolia will strengthen protection of the landscapelevel conservation portfolio. It will also provide a valuable opportunity to relate systematic conservation plans to Key Biodiversity Areas. The lessons learned may strengthen conservation efforts around the globe by guiding the translation of other systematic landscape-level conservation plans into the global KBA network.

Манай орон өргөн уудам газар нутагтай ч нийтдээ уулархаг, эх газрын эрс тэс уур амьсгалын нөлөөнд байдаг, ургамлан нөмрөг тачир сийрэг зэргээс шалтгаалж хөрсний үржил шим ядмаг байдаг онцлогтой. Сүүлийн жилүүдэд уур амьсгалын болон хүний үйл ажиллагааны нөлөөнд хөрсний доройтол, тэр тусмаа цөлжилт эрчимжиж байгааг олон судалгааны үр дүнгүүд нотолж байна. Иймд цөлжилт, газрын доройтлыг бууруулахад чиглэгдсэн амьдрах орчны таатай орчныг бүрдүүлэх, ногоон эдийн засгийн хөгжлийг ойжуулалт, цэцэрлэгжүүлэлтгүйгээр төсөөлөх араггүй юм. Ойжуулах ажлыг шинээр ойжуулах болон ой байсан газрыг нөхөн сэргээх хэмээн 2 ангилж үзэх болох ч зориулалт, ашиглалтын хэлбэрүүдээрээ харилцан адилгүй технологийн хувилбаруудыг сонгож болно. Ойн нөхөн сэргээлтэд түймэрт өртсөн, огтолсон, хортон шавжид идэгдсэн газруудад, тухайн орчинд урьд ургаж байсан мод, сөөгийг дахин тарьж ургуулах болон нөхөн сэргэлтийг дэмжих замаар хийж гүйцэтгэнэ. Харин шинээр ойжуулах газруудад агро ойжуулалт буюу ойн аж ахуйн бүхий л төрлүүд болох бэлчээр, тариалангийн талбай, жимсний аж ахуй, ашигт ургамлын тариаланг хамгаалах, хөрсний элэгдэл эвдрэл, элсний нүүлтээс сэргийлэх, хүчтэй салхинаас хамгаалах, цасан хунгараас хамгаалах болон гол, нуур, цөөрмийн усны горимыг зохицуулах хамгаалалтын ойн зурвас, төгөл ой хэлбэрээр мод, сөөг ургамлыг тарьж ургуулсан орчныг хамааруулан үзэх нь зүйтэй. Мөн уул уурхайн нөхөн сэргээлт, цэцэрлэгт хүрээлэн, улсын чанартай хатуу хучилттай зам болон төмөр зам, хот суурин зэрэг стратегийн өндөр ач холбогдол бүхий газруудыг байгалийн сөрөг нөлөөллөөс хамгаалах ойн зурвасыг хамааруулан үзэж болох ч эдгээр нь ихэвчлэн нийгмийн хариуцлагын хүрээнд зайлшгүй хийгддэгээрээ онцлог. Экологи, нийгэм, эдийн засгийн ирээдүйн ач холбогдлыг урьдчилан төлөвлөхгүйгээр шинээр ойжуулснаар үргүй хөрөнгө, цаг хугацаа зарахаас гадна усны нөөцийн хомсдол болон тухайн экосистемд нөлөөлөх хэмжээний гамшиг болох эрсдэлтэйг гадны орны туршлагаас харж болно. Энэхүү зөвлөмжид манай орны хуурай гандуу бүс нутагт хөдөө аж ахуйн тарьмалын бүтээмжийг дээшлүүлэх, хөрсийг элэгдэл эвдрэлээс сэргийлэх, орчны тааламжтай нөхцөлийг нэмэгдүүлэх хамгаалалтын ойн зурвасыг хэрхэн төлөвлөх, байгуулах, арчилгаа хийх болон зарим онцлох технологийн шийдлүүдийн талаар үзэх болно. Хамгаалалтын ойн зурвас байгуулахад найдвартай усны эх үүсвэртэй байх, тухайн бүс нутагт тохирсон мод, сөөгийн төрөл зүйлийг сонгосон байх (аж ахуйн үнэт чанар, тэсвэрлэх чадвар г.м. үзүүлэлтүүд), орон нутгийн оршин суугчдын ахуй, амьжиргаанд тустай, хэрэгцээ хангасан байх, монгол орны бүс нутгийн ялгавартай экологид байгуулах зурвас, төглийн бүтцийг зөв сонгосон байх, хамгаалалт, ашиглалтын механизм болон цаашдын тогтвортой хөгжлийг төлөвлөсөн байх, хөрсний агрохимийн үзүүлэлтүүд, газрын гадаргын хэлбэр, газрын налуу, ургамлан нөмрөгийн байдал, уур амьсгалын нөхцөл зэрэг үзүүлэлтүүдийг заавал харгалзан үзнэ. Мөн тухайн байгуулж буй хамгаалалтын ойн зурвас нь орон нутгийн иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэхэд чиглүүлэгдсэн байх нь олон жилийн арчилгаа, хамгаалалтын асуудлыг хамтад нь шийдэж өгөх үндсэн нөхцөл юм. Хамгаалалтын ойн зурвас (ойн бүс, зурвас ой, ойн ногоон хүрээ) байгуулах үйл ажиллагааг ой судлалын шинжлэх ухаанд ойн мелиораци хэмээх ойлголтын хүрээнд авч үздэг. Мелиораци гэдэг үг нь латины melioratio буюу сайжруулах гэсэн үгнээс гаралтай. Ойн мелиорацийн ажлын зорилго нь хөрс, цаг уурын тохиромжгүй нөхцөлийг ойжуулах замаар сайжруулахад оршино. Ойн мелиорацийн ажил нь таримал ойгоос модлог болон бусад бүтээгдэхүүнийг ашиглах зорилгоор бус харин түүний байгаль орчинд үзүүлэх эерэг нөлөөллийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хийгддэгээрээ ойжуулалтын ажлаас ялгарна.

Манай орон өргөн уудам газар нутагтай ч нийтдээ уулархаг, эх газрын эрс тэс уур амьсгалын нөлөөнд байдаг, ургамлан нөмрөг тачир сийрэг зэргээс шалтгаалж хөрсний үржил шим ядмаг байдаг онцлогтой. Сүүлийн жилүүдэд уур амьсгалын болон хүний үйл ажиллагааны нөлөөнд хөрсний доройтол, тэр тусмаа цөлжилт эрчимжиж байгааг олон судалгааны үр дүнгүүд нотолж байна. Иймд цөлжилт, газрын доройтлыг бууруулахад чиглэгдсэн амьдрах орчны таатай орчныг бүрдүүлэх, ногоон эдийн засгийн хөгжлийг ойжуулалт, цэцэрлэгжүүлэлтгүйгээр төсөөлөх араггүй юм. Ойжуулах ажлыг шинээр ойжуулах болон ой байсан газрыг нөхөн сэргээх хэмээн 2 ангилж үзэх болох ч зориулалт, ашиглалтын хэлбэрүүдээрээ харилцан адилгүй технологийн хувилбаруудыг сонгож болно. Ойн нөхөн сэргээлтэд түймэрт өртсөн, огтолсон, хортон шавжид идэгдсэн газруудад, тухайн орчинд урьд ургаж байсан мод, сөөгийг дахин тарьж ургуулах болон нөхөн сэргэлтийг дэмжих замаар хийж гүйцэтгэнэ. Харин шинээр ойжуулах газруудад агро ойжуулалт буюу ойн аж ахуйн бүхий л төрлүүд болох бэлчээр, тариалангийн талбай, жимсний аж ахуй, ашигт ургамлын тариаланг хамгаалах, хөрсний элэгдэл эвдрэл, элсний нүүлтээс сэргийлэх, хүчтэй салхинаас хамгаалах, цасан хунгараас хамгаалах болон гол, нуур, цөөрмийн усны горимыг зохицуулах хамгаалалтын ойн зурвас, төгөл ой хэлбэрээр мод, сөөг ургамлыг тарьж ургуулсан орчныг хамааруулан үзэх нь зүйтэй. Мөн уул уурхайн нөхөн сэргээлт, цэцэрлэгт хүрээлэн, улсын чанартай хатуу хучилттай зам болон төмөр зам, хот суурин зэрэг стратегийн өндөр ач холбогдол бүхий газруудыг байгалийн сөрөг нөлөөллөөс хамгаалах ойн зурвасыг хамааруулан үзэж болох ч эдгээр нь ихэвчлэн нийгмийн хариуцлагын хүрээнд зайлшгүй хийгддэгээрээ онцлог. Экологи, нийгэм, эдийн засгийн ирээдүйн ач холбогдлыг урьдчилан төлөвлөхгүйгээр шинээр ойжуулснаар үргүй хөрөнгө, цаг хугацаа зарахаас гадна усны нөөцийн хомсдол болон тухайн экосистемд нөлөөлөх хэмжээний гамшиг болох эрсдэлтэйг гадны орны туршлагаас харж болно. Энэхүү зөвлөмжид манай орны хуурай гандуу бүс нутагт хөдөө аж ахуйн тарьмалын бүтээмжийг дээшлүүлэх, хөрсийг элэгдэл эвдрэлээс сэргийлэх, орчны тааламжтай нөхцөлийг нэмэгдүүлэх хамгаалалтын ойн зурвасыг хэрхэн төлөвлөх, байгуулах, арчилгаа хийх болон зарим онцлох технологийн шийдлүүдийн талаар үзэх болно. Хамгаалалтын ойн зурвас байгуулахад найдвартай усны эх үүсвэртэй байх, тухайн бүс нутагт тохирсон мод, сөөгийн төрөл зүйлийг сонгосон байх (аж ахуйн үнэт чанар, тэсвэрлэх чадвар г.м. үзүүлэлтүүд), орон нутгийн оршин суугчдын ахуй, амьжиргаанд тустай, хэрэгцээ хангасан байх, монгол орны бүс нутгийн ялгавартай экологид байгуулах зурвас, төглийн бүтцийг зөв сонгосон байх, хамгаалалт, ашиглалтын механизм болон цаашдын тогтвортой хөгжлийг төлөвлөсөн байх, хөрсний агрохимийн үзүүлэлтүүд, газрын гадаргын хэлбэр, газрын налуу, ургамлан нөмрөгийн байдал, уур амьсгалын нөхцөл зэрэг үзүүлэлтүүдийг заавал харгалзан үзнэ. Мөн тухайн байгуулж буй хамгаалалтын ойн зурвас нь орон нутгийн иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэхэд чиглүүлэгдсэн байх нь олон жилийн арчилгаа, хамгаалалтын асуудлыг хамтад нь шийдэж өгөх үндсэн нөхцөл юм. Хамгаалалтын ойн зурвас (ойн бүс, зурвас ой, ойн ногоон хүрээ) байгуулах үйл ажиллагааг ой судлалын шинжлэх ухаанд ойн мелиораци хэмээх ойлголтын хүрээнд авч үздэг. Мелиораци гэдэг үг нь латины melioratio буюу сайжруулах гэсэн үгнээс гаралтай. Ойн мелиорацийн ажлын зорилго нь хөрс, цаг уурын тохиромжгүй нөхцөлийг ойжуулах замаар сайжруулахад оршино. Ойн мелиорацийн ажил нь таримал ойгоос модлог болон бусад бүтээгдэхүүнийг ашиглах зорилгоор бус харин түүний байгаль орчинд үзүүлэх эерэг нөлөөллийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр хийгддэгээрээ ойжуулалтын ажлаас ялгарна.

Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх, VIII Богд Жибзундамба хутагтын үлдээсэн өв цаглашгүй арвин билээ. Монголын төр, монгол түмний ой санамж болсон хуучин данс харааны үнэт өвийн эрдэнэсийн сан болсон Монгол Улсын Үндэсний төв архивын сан хөмрөгт VIII Богд Жибзундамба хутагтын шашин ном, төр ёсны үйлд холбогдох айлтгал, зарлиг лүндэн, захидал, харилцсан бичиг зэрэг баримт бичгүүд, гэгээн лагшинг нь сүүдэрлэсэн гэрэл зургуудын ховор нандин цуглуулга бий. Тэдгээрээс түүхийн нэн үнэ цэнэтэй, ховор чухагийг нь дээжлэн, МҮМ-н сан хөмрөгт буй эд өлгийн зүйлийн хамтаар дээжлэн тавьж, олон нийтийн хүртээл болгосон.

Зармангийн говь болон Улаан шалын хоолойд тархсан хар сүүлт зээрийн шилжилт хөдөлгөөнийг сансрын долгион дамжуулах хүзүүвчний судалгаанд түшиглэж, тухайн амьтны экологи, биологийн онцлогийг илрүүлэх, хар сүүлт зээрийн орон зайн байршилд нөлөөлж буй хүний болон байгалийн хүчин зүйл зэргийг тодорхойлсноор цаашид тус судалгааны бүс нутагт тохирох хар сүүлт зээрийн хамгааллын үйл ажиллагааг оновчтой төлөвлөх ач холбогдолтой.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх Ард түмний дунд “Гоймон баатар” хэмээн алдаршсан Ардын засгийн Цэргийн яамны сайд, Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатарын мэндэлсний 130 жилийн ой энэ 2013 онд тохиож байна. Энэхүү тэмдэглэлт ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий газар, Үндэсний төв архиваас Үндэсний батлан хамгаалах их сургуультай хамтран “Их жанжин Д.Сүхбаатар-130” сэдэвт архивын баримтын үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. XX зууны эхний хагаст жилд Монголын түүхэнд онцгой гавьяа байгуулсан түүхэн хүмүүсийн нэг болох Их жанжин Д.Сүхбаатар хаант Монгол Улс болон Ардын эрхтэй Монгрол Улс хэмээх хоёр төрд зүтгэсэн хүн. Тухайлбал, 1911 онд Манжийн түрэмгийллийг түлхэн унагаж, олноо өргөгдсөн Монгол Улсыг байгуулах үйлсэд цэргийн зүтгэлтний хувьд гар бие оролцож байсан. ХХ зууны Монголын улс төр, цэргийн нэрт зүтгэлтэн юм. Үзэсгэлэнд тавигдсан үзмэрүүд нь Д.Сүхбаатарын жирийн малчин ардын хүүгээс эхлэн Монгол төрийн үйл хэрэгт зүтгэж, Ардын хувьсгалыг ялалтад хүргэж, Монгол Ардын намыг байгуулах үйл хэрэгт оролцож явсан намтар түүхийн тухай архивын эх баримтуудыг олон нийтэд сурталчлахад чиглэгдсэн болно.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх Монголчуудын дунд бичиг үсэг үүсэн бий болсон тэр цаг үеэс ургийн буюу овгийн бичиг, гэрийн түүхийг үйлдэн хөтлөх уламжлал дэлгэрчээ. Монгол Улсын Засгийн газрын "Алсын хараа-2050" Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого", “ Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн хууль”-ийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд Архивын ерөнхий газар, Үндэсний төв архиваас Соёлын яам, Чингис хаан үндэсний музейтэй хамтран “Монгол-чуудын уг эх, гэрийн түүх” сэдэвт архивын баримтын үзэсгэлэнг зохион байгуулж нь монголчуудын угийн бичиг, түүнд холбогдох бичгийн өвийг түгээн дэлгэрүүлэх, судлан суртачилах танин мэдэхүйн ач холбогдолтой болно. “Монголчуудын уг эх, гэрийн түүх” сэдэвт архивын баримтын үзэсгэлэнд Үндэсний төв архивын сан хөмрөгт хадгалагдан буй ноёд, тайж нарын гэрийн үеийн бичмэлийн дотроос онцлон дурдвал “Түшээт хан аймгийн Түшээт ханы хошууны тайж Бат-Очир, Арсай баян нарын гэрийн үеийн бичмэл” /1740 он/, “Сэцэн хан аймгийн Сэцэн ханы хошууны хошууны засаг тайж нарын гэрийн үеийн бичмэл” /1745/, “Засагт хан аймгийн ноёдын түүх”, ҮТА-ын сан хөмрөг дэх манж хэлээр бичигдсэн “Гэрсэнз Жалайр хунтайжийн 3-р хөвгүүн Ноонохын үр ач нарын гэрийн үеийн бичмэл”, “Торгуудын Аюук хааны үр хойчийн гэрийн үеийн бичмэл” /1873/ зэрэг урьд өмнө олон нийтэд танилцуулагдаж байгаагүй олон уг эх, гэрийн түүхийг илтгэх хосгүй үнэтэй архивын 40 гаруй баримтыг дээжлэн тавьсан болно.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх Монгол, Япон улс 1972 онд дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд ирэх 2022 онд 50 жилийн түүхэн ой тохиосон. Монгол, Япон хоёр орны харилцаа нь энэ хугацаанд нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёл, боловсролын олон талт харилцаа XXI зуунд улам өргөжин тэлж байгаагийн нэг илрэл нь Монгол Улсын Архивын ерөнхий газар, Япон Улсын Үндэсний архивын газрын хооронд 2019 оны 11 дүгээр сард Хамтын ажиллагааны санамж бичиг байгуулсан явдал юм. Энэхүү хамтын ажиллагааны санамж бичгийн хүрээнд хоёр орны түүхэн харилцааны тухай ховор, шинэ баримтыг олон нийтэд танилцуулахаар цахим үзэсгэлэн зохион байгуулсан. Тус үзэсгэлэнд Монгол Улсын талаас Үндэсний төв архив, Гадаад харилцааны төв архивын сан хөмрөгт хадгалагдан буй хоёр орны түүхэн харилцаанд холбогдох 50 гаруй архивын баримтыг бэлтгэж оролцсон болно.

Дэлхийн гадаргын 29 хувь нь хуурай газар, 71 хувь нь усан бүрхүүлтэй бол, энэхүү хуурай гадаргын 15,4 хувь, усан гадаргын 19,0 хувь нь тусгай хамгаалалтад байдаг (UNEP-WCMC, 2021). Сүүлийн 40 жилийн хугацаанд дэлхийн хэмжээнд тусгай хамгаалалттай нутгийн талбай Их Британийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнээс Өмнөд Америкийн нутаг дэвсгэртэй дүйцэхүйц хэмжээнд хүрч томорсон байна (Dudley, 2008). Дэлхийн тусгай хамгаалалттай газар нутгийн менежментийн стандартыг тогтоодог нэр хүндтэй байгууллага болох Байгаль Хамгаалах Олон Улсын Холбоо (IUCN)-оос тусгай хамгаалалттай газар нутгийн (ТХГН)-ын удирдлагын асуудлаар олон баримт бичиг, гарын авлага боловсруулсныг Дэлхийн ТХГН-ийн Комисс (World Commission for Protected Areas) болон Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага (НҮБ), түүний Биологийн Олон Янз Байдлын Конвенц (БОЯБК)-ийн Газар хүлээн зөвшөөрч баталсан. БХОУХ-ны эдгээр баримт бичигт тусгасан ТХГН-ийн менежментийн стандартыг дэлхий даяар хамгаалалттай газрын үйл ажиллагааг зохицуулах чиглэл болгон ашиглаж ирлээ. Дэлхийн энэ жишиг, стандартын дагуу Монгол Улсын Байгаль Орчин Аялал Жуулчлал (БОАЖ)-ын сайдын 2021 оны 1-р сарын 22-ны өдрийн А/16 тоот тушаалаар “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн менежментийн төлөвлөлтийн арга зүй”-г баталсан байдаг.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх Туурга тусгаар улсаа сэргээн мандуулах монголын ард түмний чин хүсэл, олон жилийн үндэсний тэмцэл оргилдоо хүрч, харь гүрний 200 гаруй жилийн ноёрхлыг эцэслэн, тэртээ Арван долдугаар жарны цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын есөн буюу европын тооллоор 1911 оны арван хоёрдугаар сарын 29-ний өдөр эртний түүхт төр улсынхаа тусгаар тогтнол, үндэсний эрх чөлөөг сэргээн мандуулж, дэлхий дахинаа зарлан тунхагласнаар монголын түүхэнд шинэ эрин үе эхэлж, өнөөгийн Монгол Улс оршин байхын үндэс болсон. VIII Богд Жибзундамба хутагт, Монголын алтан ургийн язгууртнууд болон лам хар нийтээр их үйлсийн төлөө зориглон нэгдэж, халуун амь, бүлээн цусаа үл хайрлан цөхөршгүй тэмцсээр Монголын түүхнээ “Монголын Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал” хэмээн нэрлэгддэг 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг ялалтад хүрээгүйсэн бол “Монгол” хэмээх улс дэлхийн улс төрийн газрын зурагт тэмдэглэгдэн үлдэхэд нэн бэрх байсныг ХХ зууны Монголын түүхээс бид мэдэж болно. Энэхүү түүхт 110 жилийн ойн босгон дээр тэртээ 1911 онд Богд хааны зарлигаар байгуулагдсан анхны таван яам буюу одоо цагийн Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар, Гадаад харилцааны яам, Сангийн яам, Батлан хамгаалах яам, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам болон Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий газар хамтран зохион байгуулж буй “Монголын Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал ба Тусгаар тогтносон Монгол Улс” сэдэвт үзэсгэлэнд Халхын Хүрээний хэргийг түр ерөнхийлөн шийтгэх газрын явуулсан бичгийн хуулга данс, Монгол Улсын хаан хаан наймдугаар Богд Жибзундамба хутагт Засгийн газрыг байгуулж сайд түшмэд томилсон зарлиг; Хаант Орос улсад айлчилсан Монгол Улсын анхны Ерөнхий сайд, Түмэнхэн Сайн ноён хан Т.Намнансүрэнгийн айлчлалын тэмдэглэл, анхны таван яамны эрхлэн шийтгэх хэрэг албан хаагчдын тангарагийн үг; яам тус бүрийн шүтээн, тамганы дардас; 1915 оны Хятад, Орос, Монгол гурван улсын Хиагтын гэрээ; Засгийн газрыг түр хэмээн нэрийдэхийг хэлэлцээд түр хэмээх үгийг хасч Ардын засгийн газар хэмээн нэрийдэхээр тогтсон тухай; Бүх орон даяар соёлын довтолгоо явуулах тухай МАХН-ын Төв хорооны улс төрийн товчооны 1959 оны 249 дугаар тогтоол; Эрдэнэтийн овооны Зэс-Молибдений орд газрыг ашиглах талаар БНМАУ, ЗСБНХУ-ын Засгийн газар хооронд байгуулах хэлэлцээрийн тухай МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны 1973 оны 38 дугаар тогтоол зэрэг ХХ зууны Монголын нийгэм-улс төр, аж ахуй эдийн засаг, соёл, шинжлэх ухааны түүхэнд холбогдох 250 орчим архивын баримтыг дэлгэн үзүүлсэн.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх ХХ зууны эхээр Монгол Улс тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинаа зарлан тунхаглаж, наймдугаар Богд Жибзундамба хутагтыг хаан ширээнд өргөмжлөн, Дотоод зэрэг анхны таван яам байгуулсны дотор Шүүх таслах хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яам байгуулсан нь орчин цагийн Монголын хууль зүйн салбарын үндэс суурь болжээ. Анхдугаар Үндсэн хуулийг 1924 онд батлан хэрэгжүүлснээс хойш 1940, 1960, 1992 онд нийт дөрвөн Үндсэн хуулийг батлан хэрэгжүүлж, төр улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлэх төрийн тогтолцоо, эдийн засаг, нийгэм, соёлын харилцааны суурь зохицуулалтуудыг бий болгох, гэмт хэрэгтэй тэмцэх, нийгмийн дэг журмыг сахиулах, иргэдэд хууль эрх зүйн ухамсар соёлыг төлөвшүүлэх үйлсэд Хууль зүйн салбарыхан онцгой үүрэг гүйцэтгэсээр ирсэн. Монгол Улсад шударга ёс, хууль дээдлэх зарчмыг хэрэгжүүлж, төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц хууль зүйн баталгааг бүрдүүлэх үндсэн зорилготой Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны түүхэн хөгжлийг XX зууны Монголын түүхнээ үлэмж нөлөө үзүүлсэн язгуур эрх зүйн бичиг болох-Үндсэн хууль баталж хэрэгжихийн урьдач нөхцөл болон Үндсэн хуулиуд батлагдан хэрэгжсэн цаг үеийн хязгаарт тулгуурлан архивын шинэ шинэ баримтыг олон нийтэд дэлгэн суртачилсан.

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх Монгол-Оросын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойд зориулан “Монгол-Оросын харилцаа: түүх, орчин үе ба хэтийн төлөв” сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурал, “Монгол-Оросын харилцаа: түүх, орчин үе /1911-2021 он/” хамтарсан үзэсгэлэн дэглэсэн “Номин” танхимд ГХЯ-тай хамтран зохион байгуулсан. Тус үзэсгэлэнд, монголын ХХ зууны түүхэн цаг үеэр 5 хэсэг хуваан 40 самбарт байршуулсан бөгөөд үүнд, ҮТА-ын сан хөмрөгөөс “Монголын хувьсгалчдаас Хаант Орос болон Зөвлөлт Орос Улсаас тусламж хүссэн бичгүүд”, “Халх гол” болон “Дэлхийн II дайн”, “Чөлөөлөх дайны үеийн Монгол-Зөвлөлтийн армийн дайчин нөхөрлөл” “1921 оноос хойш Зөвлөлтийн Засгийн газраас БНМАУ-ын Засгийн газар ба ард түмэнд үзүүлсэн соёл, боловсрол, урлагийн дэмжлэг туслалцаа, хамтын ажиллагаа”; “Монгол-Оросын улс төр, эдийн засгийн стратегийн түншлэлийн үйл ажиллагаа”-нд холбогдох ховор сонин архивын баримтыг тус үзэсгэлэнд танилцуулсан.

Архивын тухай хуулийн 15.1.9 /Архивын баримтыг судлах, сурталчлах, хэвлэн нийтлэх/-ийг хэрэгжүүлэх,

Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн тухай хуулийн 8.1, 8.2 /Сургалт, судалгааны төв/-ийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх 1921 оны Үндэсний ардчилсан хувьсгалын 100 жилийн ойд зориулж Архивын ерөнхий газар, Монголын Үндэсний музей хамтран зохион байгуулж байгаа энэхүү үзэсгэлэн нь ХХ зууны Монголын түүх, хувьсгалын үйл явц, үргэлжлэлийг харуулснаараа онцлог үзэсгэлэн болсон юм. ХХ зууны түүхэнд холбогдох данс хараа, архивын баримт Үндэсний төв архивын сан хөмрөгт ихээр хадгалагддаг. Тэдгээрээс дээжлэн толилуулж буй энэхүү үзэсгэлэнд Монголчуудын сэргэн мандлын эхийг тавьсан 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал, олон түмний сэтгэлд ардын хувьсгал нэрээр мөнхрөн, XX зууны монголын гол үйл явдлаар тодорсон 1921 оны хувьсгал, хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлоосон 1990 оны ардчилсан хувьсгалын түүхэнд холбогдох Богд гэгээнтнээс Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээх цаг болсон тухай буулгасан лүндэн, Орос, Хятад, Монгол гурван улсын Хиагтын гэрээ, хувьсгалчдын нууц шифр, МАН-ын гишүүдийн эрмэлзэх 10 зүйл, Ардын түр Засгийн газрын байгуулсан тогтоол, Ардын Засгийн газар, Богд хааны хооронд байгуулсан Тангаргийн гэрээ, Судар бичгийн хүрээлэн байгуулсан зарлиг, Халхын голын дайн, Чөлөөлөх дайн, Тусгаар тогтнолын санал хураалт, Нэгдсэн Үндэстний байгууллагад элсэн орсон, Монгол хүн сансарт ниссэн, 1992 оны ардчилсан үндсэн хууль зэрэг 60 гаруй архивын баримт багтаасан.

Амьтныг судлах, хамгаалах үйл ажиллагаа нь тусламж шаардлагатай байгаа нэн ховор, ховор, элбэг амьтныг тархалт, элбэгшил, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлийг судлах, эдгээрийн талаар олон нийтэд таниулах, мэдээллэх, тусламж шаардлагатай амьтдыг барих, тээвэрлэх, хамгаалах байранд байршуулах, эмчлэх, сувилан тэнхрүүлэх, байгальд нь буцаан суллан тавих болон уг үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх, удирдан зохион байгуулах зэрэг олон янзын үйл ажиллагааг багтаасан, олон талын оролцоонд тулгуурласан цогц ойлголт юм. Монгол улсын Их хурлын 2020 оны 8 дугаар сарын 28-ны өдрийн “Монгол Улсын Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр батлах тухай” 24 дүгээр тогтоолоор баталсан үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн 5.1.7-д “Ховор амьтан, ургамлыг зориудаар өсгөн үржүүлж, ашиглалтын нөөц бий болгоно” гэж тусгагдсан болон ГовьАлтай аймгийн 2021-2025 онд хөгжүүлэх үндсэн чиглэл болон Засаг даргын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөртэй уялдуулан "Монголын унаган байгалийн хүлцэл, тогтворжилтыг хангах нь” төслийн зорилтот газар нутгийн говийн бүсэд зэрлэг амьтан хамгаалах, судалгааны төв байгуулах суурь судалгаа болон техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах ажлыг төлөвлөсөн юм.