Зармангийн говь болон Улаан шалын хоолойд тархсан хар сүүлт зээрийн шилжилт хөдөлгөөнийг сансрын долгион дамжуулах хүзүүвчний судалгаанд түшиглэж, тухайн амьтны экологи, биологийн онцлогийг илрүүлэх, хар сүүлт зээрийн орон зайн байршилд нөлөөлж буй хүний болон байгалийн хүчин зүйл зэргийг тодорхойлсноор цаашид тус судалгааны бүс нутагт тохирох хар сүүлт зээрийн хамгааллын үйл ажиллагааг оновчтой төлөвлөх ач холбогдолтой.

Дэлхийн гадаргын 29 хувь нь хуурай газар, 71 хувь нь усан бүрхүүлтэй бол, энэхүү хуурай гадаргын 15,4 хувь, усан гадаргын 19,0 хувь нь тусгай хамгаалалтад байдаг (UNEP-WCMC, 2021). Сүүлийн 40 жилийн хугацаанд дэлхийн хэмжээнд тусгай хамгаалалттай нутгийн талбай Их Британийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнээс Өмнөд Америкийн нутаг дэвсгэртэй дүйцэхүйц хэмжээнд хүрч томорсон байна (Dudley, 2008). Дэлхийн тусгай хамгаалалттай газар нутгийн менежментийн стандартыг тогтоодог нэр хүндтэй байгууллага болох Байгаль Хамгаалах Олон Улсын Холбоо (IUCN)-оос тусгай хамгаалалттай газар нутгийн (ТХГН)-ын удирдлагын асуудлаар олон баримт бичиг, гарын авлага боловсруулсныг Дэлхийн ТХГН-ийн Комисс (World Commission for Protected Areas) болон Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага (НҮБ), түүний Биологийн Олон Янз Байдлын Конвенц (БОЯБК)-ийн Газар хүлээн зөвшөөрч баталсан. БХОУХ-ны эдгээр баримт бичигт тусгасан ТХГН-ийн менежментийн стандартыг дэлхий даяар хамгаалалттай газрын үйл ажиллагааг зохицуулах чиглэл болгон ашиглаж ирлээ. Дэлхийн энэ жишиг, стандартын дагуу Монгол Улсын Байгаль Орчин Аялал Жуулчлал (БОАЖ)-ын сайдын 2021 оны 1-р сарын 22-ны өдрийн А/16 тоот тушаалаар “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн менежментийн төлөвлөлтийн арга зүй”-г баталсан байдаг.

Амьтныг судлах, хамгаалах үйл ажиллагаа нь тусламж шаардлагатай байгаа нэн ховор, ховор, элбэг амьтныг тархалт, элбэгшил, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлийг судлах, эдгээрийн талаар олон нийтэд таниулах, мэдээллэх, тусламж шаардлагатай амьтдыг барих, тээвэрлэх, хамгаалах байранд байршуулах, эмчлэх, сувилан тэнхрүүлэх, байгальд нь буцаан суллан тавих болон уг үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх, удирдан зохион байгуулах зэрэг олон янзын үйл ажиллагааг багтаасан, олон талын оролцоонд тулгуурласан цогц ойлголт юм. Монгол улсын Их хурлын 2020 оны 8 дугаар сарын 28-ны өдрийн “Монгол Улсын Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр батлах тухай” 24 дүгээр тогтоолоор баталсан үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн 5.1.7-д “Ховор амьтан, ургамлыг зориудаар өсгөн үржүүлж, ашиглалтын нөөц бий болгоно” гэж тусгагдсан болон ГовьАлтай аймгийн 2021-2025 онд хөгжүүлэх үндсэн чиглэл болон Засаг даргын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөртэй уялдуулан "Монголын унаган байгалийн хүлцэл, тогтворжилтыг хангах нь” төслийн зорилтот газар нутгийн говийн бүсэд зэрлэг амьтан хамгаалах, судалгааны төв байгуулах суурь судалгаа болон техник эдийн засгийн үндэслэл боловсруулах ажлыг төлөвлөсөн юм.

Монголын унаган байгалийн хүлцэл, тогтворжилтыг хангах нь” төслийн баримт бичигт Монголын байгаль орчныг доройтуулж буй гол аюул, заналаар бэлчээрийн талхигдал, хууль бус агнуур, ойн хууль бус ашиглат, ойн түймэр, хортон шаьжийн хөнөөл, уул уурхай болон дэд бүтцийн хөгжлөөс голлон шалтгаалж байна гэж тогтоосон байна. Төслийн хэрэгжилтийн явцад олж авсан сургамж, гарсан үр дүнг төсөл хэрэгжиж буй аймгуудын нийт нутаг дэвсгэр улмаар нийт Монгол орны хэмжээнд түгээн дэлгэрүүлснээр дээр дурьдсан Монголын байгаль орчинд учирч буй гол аюул заналыг арилгах боломжтой гэж үзсэн байна.

Бид судалгаанд Ой зохион байгуулалтын экспедицийн 1975, 1980, 1989, 2011 онуудын материал болон Алтайн өвөр говийн баянбүрдийн судалгааны 2013 оны тайлан (Хауленбек, 2013), Монгол орны заган ойн генетик нөөцийн судалгааны 2018 оны тайлан (Батхүү Н, Хауленбек А, ба бусад, 2018), доктор А.Хауланбекийн 1975-2015 он хүртэлх хугацаанд заган ойн тархалт бүхий бүс нутгийн заган ойн өөрчлөлт болон нөхөн сэргээх боломжтой газар нутгийн байршлын талаарх тайланг ашигласан болно (Хауланбек А ба бусад, 2015). Заган ойн тархалтын зургийг дижитайз хийж мэдээллийн сан үүсгэсний зэрэгцээ 1975 оноос хойш манай орны судлаачдын хуурай гандуу бүс нутаг буюу заган ойн тархалтын бүс нутгуудад судалгаа явуулсан эрдэмтэн Ж.Галын 1965 оноос хойших хэвлэгдсэн материал, Загийн физиологийн талаарх явуулсан эрдэмтэн Н.Болд, Алтай өвөр, ар говьд доктор А.Хауланбек, Өмнөговь, Дорноговийн заг бүхий бүс нутагт явуулсан Н.Батхүү, А.Хауланбек, Энхчимэг (2009-2021) нарын судалгааны үр дүнд хэвлэгдсэн материалуудыг ашиглан энэхүү тайланг бичив.

Биологийн олон янз байдал, түүний амьдрах орчныг хамруулан тусгайлан хамгаалах нь хамгийн үр дүнтэй хэлбэр болохыг олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрч байна. Монгол улсын засгийн газар нутаг дэвсгэрийнхээ 30 хүртэл хувийг тусгайлан хамгаалах зорилтыг тавин ажиллаж, байгаль орчны чиглэлийн олон улсын байгууллагууд, хандивлагч орнуудын төсөл, хөтөлбөртэй хамтран ажиллаж байна.

“Монголын унаган байгалийн хүлцэл тогтворжилтыг хангах нь (ENSURE, МОН/19/301) төсөл болон БОАЖЯ-аас зарласан “ОНТХГ-ын менежментийн төлөвлөгөө боловсруулах (Завхан аймгийн Дэлгэрэх ОНТХГ) ENSURE-2023-T-02 зөвлөх үйлчилгээ”-ний хүрээнд “Агнуурын менежментийн Тэх төв” ТББ нь мэргэжилтнүүд, судлаачид, Тосонцэнгэл сумын Улаантолгой, Баян Улаан, Рашаант зэрэг багуудын иргэд, “Дэлгэрэх Гунзан” ТББ, Отгон тэнгэрийн ДЦГ болон Тарвагатайн нурууны БЦГ-ын төлөөллүүдтэй хэлэлцэж, 2021 онд батлагдсан “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн менежментийн төлөвлөлтийн арга зүй”, мөн “Miradi” программын хэрэглүүрүүдийг ашиглан энэхүү төлөвлөгөөг боловсруулсан болно.

ШУА-ийн Биологийн хүрээлэн толгойлон мэргэжлийн эрдэмтэн, судлаачдын багийг бүрдүүлж МОН/19/301 төсөлтэй гэрээ байгуулан тарвага сэргээн нутагшуулах ажлыг Архангай аймгийн Батцэнгэл, Хайрхан сумдын нутагт хийж гүйцэтгэв. Сэргээн нутагшуулалт хийхээр сонгосон цэг нутаг нь түүхэн хугацаанд тарваганы элбэгшил бүхий бүс нутгууд байсан ба байгаль, цаг уурын тааламжгүй нөхцөл болон антропогены хүчин зүйлээс шалтгаалан тоо толгой хэт цөөрсөн, зарим цэг нутагт устсан гэж үзэн тухайн бүс нутгийн байгаль орчны төлөв байдлыг хэвээр хадгалахад тарвага сэргээн нутагшуулах нь зүйтэй гэж дүгнэсэн. Төслийн баг энэхүү тайлангаар сэргээн нутагшуулалтын ажлын үр дүн, хамгааллын арга техник, санал зөвлөмжийг боловсруулан хүргүүлж байна.

Төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны шинэчлэлийн нэг хэлбэр нь түүнд мэдээллийн технологийн дэвшлийг нэвтрүүлж цахим засаг, цахим засаглал буюу ухаалаг засаглалын тогтолцоог нэвтрүүлэн, хөгжүүлэх юм. Өнөөдөр олон улсад үйлдвэрлэлийн эринээс технологийн эринд шилжих үйл явц хурдацтай өрнөж мэдлэгт суурилсэн эдийн засагт шилжиж байна. Төрийн захиргааны шинэчлэл нь төрийн байгууллага, иргэн, хувийн хэвшил, нийгмийн байгууллага, төрийн бус байгууллага зэрэг чухал сонирхогч талуудтай харилцах харилцааг боловсронгуй болгох, сайжруулахад мэдээллийн технологийн дэвшлийг нэвтрүүлэхэд оршино.

Монгол Улсад интернэт үйлчилгээ эрхлэх тусгай зөвшөөрөлтэй 60 байгууллага үйл ажиллагаа эрхэлж байна. Үүрэн холбооны 3G, 4G хөдөлгөөнт сүлжээнд хүн амын 90% нь хамрагдсанаар нийт интернэт хэрэглэгчийн тоо өмнөх оны мөн үеэс 13,2% орчим өсч 3,1 сая болсон байна. Үүний 2,8 сая буюу 91,5% ньхөдөлгөөнт холбооны хэрэглэгч, 294,642 мянга нь суурин холбооны хэрэглэгч байна. Интернэт хэрэглэгчийг холболтын төрлөөр нь авч үзвэл нийт хэрэглэгчдийн 90% орчим нь утасгүй холбооны технологийг ашиглан сүлжээнд холбогдож байна

Харилцаа холбоо,мэдээллийн технологийн газар бүх нийтийн үйлчилгээний үүргийн сан санхүүжилтээр хийгдэж буй бөгөөд аймаг, сумд, баг, нийслэл, дүүрэг, хороодын мэдээлэл, харилцаа холбооны үйлчилгээний хүртээмж, хот хөдөөгийн тоон ялгааны түвшин, үйлчилгээ тус бүрийн сүлжээний хамрах хүрээ, хэрэглэгчдийн тоо, санал хүсэлт, эрэлт хэрэгцээ зэргийг нарийвчлан судлан гаргах зорилготой.

Харилцаа холбоо, мэдээллийн технологийн салбарт одоо мөрдөгдөж байгаа хууль, бодлогын баримт бичгийн уялдаа, бодлогын зорилтууд МУТХҮЗ-2030 зорилттой нийцэж байгаа эсэх, орон нутгийн хѳгжлийн хѳтѳлбѳрт салбарын хѳгжлийн талаарх зорилт, түүнд нѳхцѳл байдлын дүн шинжилгээ хийж дүгнэлт гаргахад оршино.

Мэдээлэл, харилцаа холбооны сүлжээ, үйлчилгээ нь бүхэлдээ тоон технологид шилжиж, технологи, үйлчилгээний нэгдэн нийлэлт, интернетийн хэрэглээ өсөн нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан салбарын эдийн засгийн үр ашигтай байдал, тогтвортой хөгжлийг хангах үүднээс үнэ тарифын зохицуулалт болон өрсөлдөөний бодлогыг дэлхий чиг хандлагад нийцүүлэн шинэчлэх шаардлага тулгараад байна.

Мэдээлэл, харилцаа холбооны сүлжээ, үйлчилгээ нь бүхэлдээ тоон технологид шилжиж, технологи, үйлчилгээний нэгдэн нийлэлт, интернетийн хэрэглээ өсөн нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан салбарын эдийн засгийн үр ашигтай байдал, тогтвортой хөгжлийг хангах үүднээс үнэ тарифын зохицуулалт болон өрсөлдөөний бодлогыг дэлхий чиг хандлагад нийцүүлэн шинэчлэх шаардлага тулгараад байна.

Дэлхийн эдийн засгийн форумаас 2022 он гэхэд дэлхийн GDP-гийн 60% илүү хувь нь цахим технологид шилжинэ гэсэн байна. Цахим технологи нь зөвхөн өгөгдөл (Data) дээр ажилладаг бөгөөд өгөгдлийг үүсгэх, хадгалах, боловсруулах, дамжуулах олон төрлийн цахим технологиуд асар хурдацтай хөгжиж улам сайжирсаар байна.

Монгол улсын зохиогчийн эрхийн тухай хуулинд зохиогчийн эрхээр хамгаалдаг бүтээлийн дунд програм хангамж, өгөгдлийн сан хамрагддаг ба одоогийн байдлаар нийт 14,600 зохиогчийн эрхээр хамгаалж буй бүтээгдэхүүний дунд 1,310 програм хангамж, 5 өгөгдлийн сан бүртгэлтэй байна.