Монгол орны заган ойн байгалийн сэргэн ургалтын явц, уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт, газрын доройтлоос хамаарч хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг Дорнодын говь, Алаашаа говь, Алтай өвөр говийн онцлог шинжийг тодорхойлоход энэхүү судалгааны ажлын зорилго оршино. Бид “Монголын унаган байгалийн хүлцэл, тогтворжилтыг хангах нь”- ENSURE төслийн хүрээнд байгалийн заган ойг хашаалсан талбайд 2020 оноос хойш судалгааны ажлуудыг явуулж байна. Харин 2022 онд Газарзүй, Геоэкологийн Цөлжилтийн судалгааны салбарын судлаачидтай хамтран, тэдний дэмжлэг туслалцааны хүрээнд Тоорой болон заган ойн генетик нөөцийг судлах зорилгоор дээж материал авч, лабораторийн судалгааг явуулж байна.

БНХАУ-МУ-ОХУ хооронд эдийн засгийн хөгжлийн бүсийг хөгжүүлэхээр хамтран тохиролцсон бөгөөд үүний үндэс нь шинэ технологи, байгалийн баялаг, хөдөлмөрлөх хүч байхаар ЗГ хоорондын гэрээнд дурдсан. Үүн дотроос эдийн засгийг хөгжүүлэхийн тулд байгалийн нөхцөл байдлыг урьдчилан тодорхойлж, түүнд нөлөөлж болох эерэг ба сөрөг нөлөөллийг урьдчилан тооцохын чухалыг талууд хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Иймд дээрх хамтын ажиллагааны өчүүхэн хэсэг болох газрын бүрхэвч, газар ашиглалтын өнөөгийн нөхцөл байдлыг тодорхойлж, түүнд суурилсан цаашид гүйцэтгэх томоохон төслүүдийн суурийг бүрдүлэхээр энэхүү төслийн саналыг дэвшүлж байна.

БНХАУ-МУ-ОХУ хооронд эдийн засгийн хөгжлийн бүсийг хөгжүүлэхээр хамтран тохиролцсон бөгөөд үүний үндэс нь шинэ технологи, байгалийн баялаг, хөдөлмөрлөх хүч байхаар ЗГ хоорондын гэрээнд дурдсан. Үүн дотроос эдийн засгийг хөгжүүлэхийн тулд байгалийн нөхцөл байдлыг урьдчилан тодорхойлж, түүнд нөлөөлж болох эерэг ба сөрөг нөлөөллийг урьдчилан тооцохын чухалыг талууд хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Иймд дээрх хамтын ажиллагааны өчүүхэн хэсэг болох газрын бүрхэвч, газар ашиглалтын өнөөгийн нөхцөл байдлыг тодорхойлж, түүнд суурилсан цаашид гүйцэтгэх томоохон төслүүдийн суурийг бүрдүлэхээр энэхүү төслийн саналыг дэвшүлж байна.

Сүүлийн жилүүдэд тасалгааны температурын мужид ажилладаг соронзон хөргүүрт ашиглах материалын судалгаа ихээхэн сонирхол татаж байна. Учир нь энд материалын потенциал энергийг ашигладаг, байгаль орчинд ээлтэй технологи юм. Соронзон хөргүүр нь соронзон калорик эффект (MCE) -д суурилдаг бөгөөд энэ нь тодорхой соронзон оронд байгаа соронзон материалын изотерм соронзон энтропийн өөрчлөлт (dS) эсвэл адиабат температурын өөрчлөлтөөр (dT) тодорхойлогдоно. Материал судлалын салбарт ажиллаж ирсэн өөрсдийн туршлага дээр тулгуурлан MnFeP(1-x)M(x) (M=Si, As,....) болон бусад соронзон материалуудыг гарган авах тэдгээрийн бүтэц, соронзон болон оптик шинж чанаруудыг электроны микроскопиуд (JEM-2100F TEM болон Hitachi Su 8010 SEM), рентген дифракци (EMPYREN XRD), соронзон хэмжилт (Lakeshore 7407 VSM) -ийн аргуудыг ашиглан судлан тогтооно. Туршлагаар судалсан матераилуудын шинж чанаруудын ab-initio квант механикийн тооцоог хийж гүйцэтгэнэ. Сүүлийн жилүүдэд MnFeP(1-x)M(x) (M=Si, As,....) энэ төрлийн соронзон материалуудын хэрэглээ нэмэгдэж байгаа бөгөөд янз бүрийн аргаар гарган авч байна. Гэвч энэ системийн зарим онцлог шинж чанарууд нь бүрэн гүйцэд тодорхой болоогүй байна. Энэ төслөөр эдгээр системүүд дэх соронзон калорик эффектийн микроскопик механизмийн талаар шинэ мэдээллийг гарган авахыг зорьж байна. Түүнчлэн монгол орны зарим түүний эд ашиглан хүчтэй соронзон материал гаргах эхлэлийг тавина. Судалгааны ажлын үр дүнгээр олон улсын хуралд илтгэл хэлэлцүүлэх, үндэсний болон олон улсын сэтгүүлд өгүүлэл хэвлүүлсэн

Өндөр чанартай хайлш нь эрчим хүчний үүсгүүрийн бүх төрөл, түүний дотор цөмийн, нөхөн сэргээгдэх, болон дулааны эрчим хүчний технологийн үндэс суурь болдог. Тухайлбал, эрчим хүчний салбарын үр ашиг өндөр, урсгал зардал багатай байх эсэх нь хөнгөн боловч бат бөх, зэвэрч мууддаггүй, урт настай хайлшаар хийсэн зуух, турбин, сэнс, дамжуулах хоолой хэрэглэхээс шууд хамаарна. Улмаар уул уурхай болон аж үйлдвэр, өндөр технологийн бүх салбарт сайн чанарын хайлшны хэрэгцээг тоочиж баршгүй. Түүнчлэн, хайлшны физик шинж чанарыг муутгалгүй найрлагад нь ордог үнэт металлын орцыг багасгах, эсвэл бүр солих явдал орчин үеийн өндөр технологи, эдийн засгийн тэлэлт, улс орнуудын стратегийн өрсөлдөх чадвар болон геополитикийн тулгамдсан асуудал болоод байна. Хатуу биеийн физик шинж чанарын судалгаа нь МУИС-ийн Физикийн Тэнхимд олон арван жилийн турш амжилттай хөгжиж ирсэн. Чухам энэ салбарт МУИС-ийн олон профессор дэлхийн олон орны хүрээлэн, их сургуулиудад эрдмийн зэрэг хамгаалсанаар өдгөө МУИС-ийн Физикийн Тэнхимийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх чиглэлүүдийн нэг болжээ. Үүн дотор хагас дамжуулагч, нимгэн хальсны оптик болон цахилгаан шинж чанар, гадаргын физик шинж чанарын судалгааны чиглэлүүд түлхүү хийгдэж ирсэн. Энэ төслөөр бид өндөр чанарын хайлшны судалгааг МУИС-ийн Физикийн Тэнхимд шинээр хөгжүүлэхэд онцгой анхаарах болно. Тус тэнхимд хатуу биеийн физикийн судалгаа өндөр хөгжсөн, материал судлалд хатуу биеийн квант онолын тооцооллын арга хэрэглэх ажлууд эрчимтэй хийгдэж байгаа нь энэ төслийг амжилттай эхлүүлэх үндсэн нөхцөл болж байна. Дэлхийн хамгийн нэр хүндтэй хүрээлэнгүүд сүүлийн хэдэн арван жилийн турш өндөр чанартай хайлшны судалгааг стратегийн чиглэлдээ оруулж ирсэн бөгөөд энэ чиглэлийн судалгааны арга техникт олон шинэ дэвшил хийгдэж байна. Эдгээр нэн орчин үеийн шинжлэх ухаан, технологийн дэвшлийг МУИС-ийн Физикийн тэнхим анхааралдаа авч эрдэмтдийнхээ энэ чиглэлд хийж буй ажлыг дэмжих нь МУИС-н стратегийн төлөвлөгөөнд бүрэн нийцэх төдийгүй манай улсын судалгаа шинжилгээний чадавхи, технологи нутагшуулах, зах зээлд өрсөлдөх чадварт нэгэн хувь нэмэр болох юм.

ндэслэл (Background) (Дэлгэрэнгүйг хавсаргасан төслийн саналаас харна уу) Монгол орон нь хүйтэн, хуурай ширүүн уур амьсгал, эмзэг экосистем, байгаль-цаг агаараас хараат эдийн засгийн тогтолцоо (бэлчээрийн мал аж ахуй) зэргээсээ шалтгаалан уур амьсгалын өөрчлөлтөд нэн эмзэг улсуудын нэг болоод байгаа билээ. Сүүлийн жилүүдэд цаг агаарын гаралтай гамшигт үзэгдлийн давтамж, эрчим нэмэгдсэнээс улс орны экoлoги, нийгэм, эдийн засагт учруулах хор хөнөөл ихэссээр байгаа бөгөөд цаашид ч ихсэх хандлагатайг судалгаанууд харуулсаар байна. Манай орны хувьд хамгийн их учир холбогдолтой цаг агаарын гаралтай гамшигт үзэгдлийн тоонд ган, зуд, шороон шуурга (3Ds: Drought, dzud, and dust storm) багтах бөгөөд эдгээр нь хоорондоо харилцан уялдаатай гамшгийн механизмыг бүрдүүлдэг. Түүнчлэн, 1990 оноос хойш улс төр, бүтэц-зохион байгуулалт, нийгэм- эдийн засагт гарсан өөрчлөлтүүд нь мал аж ахуй, бэлчээр ашиглалтын уламжлалт тогтолцоо, тэдгээрийн өөрчлөлтөнд дасан зохицож, түүнийг даван туулах чадварт сөргөөр нөлөөлсөөр байна. Үүнээс үүдэн нүүдлийн соёл алдагдаж, малын хэт өсөлт, бэлчээрийн хэт ашиглалт, доройтол ихэссэнээр, 3D гамшигт үзэгдэлд өртөх эрсдэлийг улам нэмэгдүүлэх нөхцөл бүрэлджээ. Тухайлбал, 2000-2002 оны ган/зудын улмаас Монгол Улс 10 гаруй сая толгой малаа алдаж, нийгэм, эдийн засаг хувьд ихээхэн хохирсон бол, 2010 оны ганцхан жилийн зудын улмаас 10 гаруй сая толгой мал (нийт малын 22%) хорогдож, эдийн засгийн хувьд 474 тэрбум төгрөгийн хохирол учирчээ (энэ нь 1945 оноос хойшхи хамгийн их хохирол юм). Түүнчлэн, 2008 онд (5 сарын 26-27) зүүн бүс нутагт болсон хүчтэй шороон/цасан шуурганаас 52 хүн, 280 мянган мал амь үрэгджээ. Ийнхүү, 3D гамшгийн хор хөнөөл нь нийгэм, эдийн засгийн салбарт төдийгүй хүн амын эрүүл мэнд, шилжилт хөдөлгөөн, хотжилт (агаарын бохирдол), ядуурал, ажилгүйдэлд, цаашлаад Үндэсний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлж байна. Иймд, 3D гамшгийн гамшгийн эрсдэлийг (цаашид “3D-DR” гэх) бууруулах чадавхийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр судлан нэн даруй сайжруулах шаардлага судлаачдын өмнө тулгараад байгаа юм. 3D-DR нь байгалийн (hazards) болон хүний үйл ажиллагааны эмзэг байдал (vulnerability) гэсэн хоёр үндсэн хэмжигдэхүүнээр тодорхойлогддог. Гэвч, манай орны хувьд 3D-DR үүсгэгч хүчин зүйлсийг уялдуулан нэгтгэсэн цогц үнэлгээ, судалгаа дутагдалтай хэвээр байна. Иймд, гамшгийн 3D-DR-ийг бүрдүүлэгч хэмжигдэхүүнүүд (3D аюул болон малчид/бэлчээрийн экосистемийн эмзэг байдал), тэдгээрийн өөрчлөлтийг нарийн судалснаар гамшгийн эрсдэлийг бууруулах чадавхийг сайжруулах үндэс тавигдана. Гамшгийн эрсдэлийн судaлгаа нь цаг уур, байгаль, нийгэм, эдийн засаг, aн амьтан, инженерчлэл г.м. ШУ-ы салбаруудын өргөн цар хүрээг хамaрдаг тул МУИС-д түшиглэн энэхүү хамтарсан судалгааг хийхийг зорьсон билээ. Миний бие гадаад, дотоодын ШУ-ы байгууллагууд болон их сургуулиудын эрдэмтэдтэй хамтран судалгаа хийж байсан туршлага дээрээ суурилан Монгол Улсын ШУ-ы хөгжилд хувь нэмэр оруулах чин эрмэлзэлтэй тул энэ судалгааг МУИС-ийн Проф. Б. Болдгивтэй хамтран хэрэгжүүлж, судалгааны үр дүнгээ олон улсын сэтгүүлд хэвлүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Түүнчлэн, 2003 оноос хойш Проф. Б. Болдгивтэй судалгааны хамтын ажиллагаа явуулж ирсэн бөгөөд бидний хамтарсан судалгааны үр дүн олон улсын мэргэжлийн сэтгүүлд хэвлэгдсэн болно.

Энэхүү төслийн саналд монгол орны хуурай гандуу бүс нутагт ойг тарьж ургуулах, доройтсон газрыг нөхөн сэргээх, цөлжилтэй тэмцэх ажлуудын хүрээнд хийгдэж буй судалгааны ажлыг өргөтгөх таримал ойн амьдрах чадвар, түүний тогтвортой байдлыг хангах зорилготой болно. Хуурай, гандуу бүс нутагт, ойг тарьж ургуулах, доройтсон газрын ойг нөхөн сэргээх ямар ч оролдлогыг хийхэд хоёр чухал хүчин зүйлийг анхаарах шаардлагатай. Нэгдүгээрт, шилжүүлэн тарьсан ургамлын амьдрах чадварыг хамгийн өндөр түвшинд хүргэх зорилготой арчилгаа, хамгааллын арга хэмжээг төлөвлөн хэрэгжүүлэх, хоёрдугаарт, таримал ойн моддыг цаашид тогтвортой сайн ургаж, таримал ой болон хөгжих нөхцлийг урьдчилан таамаглах, судлан илрүүлэх шаардлагатай. Таримал ойн цаашдын тогтвортой байдал, хөгжлийн ирээдүйн төлөв нь дараах үндсэн хүчин зүйлээр тодорхойлогдох бөгөөд а) хөрсний үржил шим, түүнийг сайжруулах; б) таригдсан моддын үндэсний хөгжил, хөрсөнд бэхлэгдэх, дасан зохицох байдал болно. Энэхүү хоёр нөхцөл нь таримал моддын үндэсний системийн хөгжил, үндэсний архитектур, хөрсний гүнд тархан ургах онцлогоор тодорхойлогдоно. Энэхүү төслийн хүрээнд Монгол орны хуурай хээр болон заримдаг цөлийн бүсэд туршилтын талбайд болон ойжуулалтын зориулалтаар таригдсан моддын үндэсний системийн хөгжлийн судалгааг гүйцэтгэж улмаар судалгааны үр дүнд тулгуурлан тухайн бүс нутаг дахь таримал ойн цаашдын хөгжил, тогтвортой менежментийн асуудлыг шийдвэрлэх загварыг боловсруулахад оршино.

Энэхүү төслийн саналд монгол орны хуурай гандуу бүс нутагт ойг тарьж ургуулах, доройтсон газрыг нөхөн сэргээх, цөлжилтэй тэмцэх ажлуудын хүрээнд хийгдэж буй судалгааны ажлыг өргөтгөх таримал ойн амьдрах чадвар, түүний тогтвортой байдлыг хангах зорилготой болно. Хуурай, гандуу бүс нутагт, ойг тарьж ургуулах, доройтсон газрын ойг нөхөн сэргээх ямар ч оролдлогыг хийхэд хоёр чухал хүчин зүйлийг анхаарах шаардлагатай. Нэгдүгээрт, шилжүүлэн тарьсан ургамлын амьдрах чадварыг хамгийн өндөр түвшинд хүргэх зорилготой арчилгаа, хамгааллын арга хэмжээг төлөвлөн хэрэгжүүлэх, хоёрдугаарт, таримал ойн моддыг цаашид тогтвортой сайн ургаж, таримал ой болон хөгжих нөхцлийг урьдчилан таамаглах, судлан илрүүлэх шаардлагатай. Таримал ойн цаашдын тогтвортой байдал, хөгжлийн ирээдүйн төлөв нь дараах үндсэн хүчин зүйлээр тодорхойлогдох бөгөөд а) хөрсний үржил шим, түүнийг сайжруулах; б) таригдсан моддын үндэсний хөгжил, хөрсөнд бэхлэгдэх, дасан зохицох байдал болно. Энэхүү хоёр нөхцөл нь таримал моддын үндэсний системийн хөгжил, үндэсний архитектур, хөрсний гүнд тархан ургах онцлогоор тодорхойлогдоно. Энэхүү төслийн хүрээнд Монгол орны хуурай хээр болон заримдаг цөлийн бүсэд туршилтын талбайд болон ойжуулалтын зориулалтаар таригдсан моддын үндэсний системийн хөгжлийн судалгааг гүйцэтгэж улмаар судалгааны үр дүнд тулгуурлан тухайн бүс нутаг дахь таримал ойн цаашдын хөгжил, тогтвортой менежментийн асуудлыг шийдвэрлэх загварыг боловсруулахад оршино.

Энэхүү төслийн саналд монгол орны хуурай гандуу бүс нутагт ойг тарьж ургуулах, доройтсон газрыг нөхөн сэргээх, цөлжилтэй тэмцэх ажлуудын хүрээнд хийгдэж буй судалгааны ажлыг өргөтгөх таримал ойн амьдрах чадвар, түүний тогтвортой байдлыг хангах зорилготой болно. Хуурай, гандуу бүс нутагт, ойг тарьж ургуулах, доройтсон газрын ойг нөхөн сэргээх ямар ч оролдлогыг хийхэд хоёр чухал хүчин зүйлийг анхаарах шаардлагатай. Нэгдүгээрт, шилжүүлэн тарьсан ургамлын амьдрах чадварыг хамгийн өндөр түвшинд хүргэх зорилготой арчилгаа, хамгааллын арга хэмжээг төлөвлөн хэрэгжүүлэх, хоёрдугаарт, таримал ойн моддыг цаашид тогтвортой сайн ургаж, таримал ой болон хөгжих нөхцлийг урьдчилан таамаглах, судлан илрүүлэх шаардлагатай. Таримал ойн цаашдын тогтвортой байдал, хөгжлийн ирээдүйн төлөв нь дараах үндсэн хүчин зүйлээр тодорхойлогдох бөгөөд а) хөрсний үржил шим, түүнийг сайжруулах; б) таригдсан моддын үндэсний хөгжил, хөрсөнд бэхлэгдэх, дасан зохицох байдал болно. Энэхүү хоёр нөхцөл нь таримал моддын үндэсний системийн хөгжил, үндэсний архитектур, хөрсний гүнд тархан ургах онцлогоор тодорхойлогдоно. Энэхүү төслийн хүрээнд Монгол орны хуурай хээр болон заримдаг цөлийн бүсэд туршилтын талбайд болон ойжуулалтын зориулалтаар таригдсан моддын үндэсний системийн хөгжлийн судалгааг гүйцэтгэж улмаар судалгааны үр дүнд тулгуурлан тухайн бүс нутаг дахь таримал ойн цаашдын хөгжил, тогтвортой менежментийн асуудлыг шийдвэрлэх загварыг боловсруулахад оршино.

Аммиак нь бордоо, эм тариа, тэсрэх бодис, резин зэрэг хүн төрөлхтөний салшгүй хэрэглээ болсон олон бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд түүхий эд болгон хэрэглэгддэг, үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд хоёрдугаарт ордог химийн бодис юм. Дэлхий дахинаа жил бүр 60 тэрбум долларын өртөгтэй, 150 сая тонн аммиак үйлдвэрлэгддэг гэсэн статистик мэдээ байдаг. Манай оронд ч гэсэн хөдөө аж ахуй, уул уурхайн салбар аммионийн нитрат, сульфат зэрэг аммиак агуулсан химийн нэгдлийг ихээр импортолж, хэрэглэдэг билээ. Сүүлийн үед аммиакийг цэвэр энергийн үүсгүүр болгох буюу аммиакийн түлшний элемент, дам хэлбэрээр устөрөгчийн түлшний элементэд хэрэглэх судалгаа түгээмэл хийгдэж байна. Өнөөдрийн байдлаар үйлдвэрт аммиакийг Габер-Бошийн аргаар өндөр даралт, температурт азот, устөрөгчийн хийнээс гарган авч байна. Энэ аргаар нэг тонн аммиак гарган авахад 34 ГЖ энерги зарцууулдаг бөгөөд энэ нь дэлхийн нийт энергийн ~2%-тай тэнцэх хэмжээний энерги юм. Түүнчлэн 1 тонн аммиак гаргахад 1.5 тонн нүүрсхүчлийн хий ялгардаг нь хүлэмжийн хий үүсгэхэд ихээхэн хувь нэмэр оруулдаг байна. Ийм учраас азотын ангижрах урвал (N2 + 6H+ + 6e− → 2NH3)-д үндэслэн аммиакийг цахилгаан химийн аргаар синтезлэх арга нь нөхөн сэргээгдэх энергийн эх үүсвэрийг ашиглан цахилгаан гарган авах боломжтой, нүүрсхүчлийн хий ялгаруулдаггүй зэрэг давуу талтай учраас эрдэмтдийн анхаарлыг ихээр татаж байна. Нөгөө талаас өндөр бүтээмжтэй электрокатализатор (идэвхжлийн энерги багатай, завсрын шатны бүтээгдэхүүний холбоосын энерги сул) хэрэглэснээр ердийн даралт, температурт аммиак синтезлэх боломж бүрдэнэ. Энэ зорилгоор Au, Ru, Rh зэрэг үнэт металлыг хэрэглэдэг боловч олдоц багатай, өндөр үнэтэй зэрэг шалтгаанаар үйлдвэрт хэрэглэх боломжоор хомс юм. Иймд судлаачдад Фарадейн бүтээмж багатай шинэ, хямд үнэтэй, үнэт металл агуулаагүй электрокатализаторыг нээн илрүүлэх явдал туйлын сонирхолтой судалгааны нэг юм. Энэхүү судалгааны ажлын зорилго нь нүүрстөрөгчийн наноматериал (эх орны түүхий эд графитаас гарган авсан болон худалдааны графин) болон фосфорин зэрэг 2D материалд суурилсан өндөр идэвхтэй электрокатализаторыг азотыг ангижруулах цахилгаан химийн аргаар аммиак синтезлэх юм. Нөгөө талаас бид перовскайт нарны зайг азотыг ангижруулах урвалын цахилгааны үүсгүүр болгох, цахилгаан гарган авахад хэрэглэн аммиакийг синтезлэх ногоон технологийг бий болгохоор зорьж байгаа юм.

Augmented reality (AR) гэдэг нь ухаалаг утас, таблет, компьютер зэрэг төхөөрөмжид бүртгэж авсан бодит орчинг компьютерийн програм хангамжийн тусламжтайгаар байгуулсан виртуал орчинтой хослуулан харуулах технологийг хэлдэг. AR аппликейшнийг хөгжүүлэх гол шийдэл нь тухайн видео зураг дахь элементийн байрлалыг тодорхойлох эсвэл үүнтэй эквивалент байдлаар камерын байрлалыг тодорхойлох юм. Энэ нь видео зураг дахь элементийн хөдөлгөөнийг даган тодорхойлох асуудал руу шилжих юм. Бидний санал болгож байгаа AR-ийн шинэ технологи боловсруулах төслийн хүрээнд дараах судалгаанууд хийгдэнэ. Үүнд: 1. Өгөгдсөн төхөөрөмжөөр авсан бодит орчны зургийг бодит хугацаанд боловсруулалт хийж, хүссэн объектуудын дүрсийг ялгаж авах. Ялгаж авсан объектуудын нарийвчилсан байрлалыг тогтоох математик тооцооллыг хийнэ. 2. Ялгаж авсан, байршлыг нь нарийвчлан тогтоосон бодит орчны объектуудаас хамааруулан урьдчилан бэлдсэн виртуал объектуудыг бодит хугацаанд өөрчлөх алгоритм боловсруулна.

Юм үзэгдлийг байгалийн мөн чанарыг хүн түүний тухай хийсвэр төсөөллөөсөө бус, харин түүнтэй харьцах үйлдлээсээ үүдэн ухаардаг. Нэр бүтээх, өөрөөр хэлбэл аливаа зүйлийг нэрлэх гол зарчим бол дүрслэл юм. Гэвч энэ дүрслэлд уг зүйлийн бүхий л талыг тусгадаггүй ажээ. Аливаа зүйлийг нэрлэхдээ аль нэгэн шинж дээр нь үндэслэн нэрлэдэг ажээ. Түүнчлэн хүн юманд нэр өгөхдөө өөрсдийн мэдрэх эрхтнүүдээрээ дамжуулан авсан олон мэдээллээс аль нэг тодорхой мэдээлэлд гол анхаарлаа хандуулдаг. Хүн юмыг олон талаас нь хардаг ч нэрлэхдээ аль нэг талыг нь хардаг. Харин тухайн нэг үндэстэн газар нутгаа нэрлэхдээ өөрсдийн туршлага, хэлний хэм хэмжээ, танихуйн онцлог зэргээс хамааран тухайн биетийн олон шинжээс аль нэгэн шинжид нь гол анхаарлаа төвлөрүүлдэг бөгөөд түүгээрээ ялгардаг. Тухайлбал, дэлхийн олон хэлний газар нутгийн нэрд өнгө заасан нэр тохиолддог хэдий ч Монгол газар нутгийн нэрд эдгээр нэр илүү өндөр давтамжтай. Цагаан, хар, шар, улаан, хөх, ногоон гэх мэт үндсэн өнгө заасан нэрс төдийгүй хээр, хүрэн, шарга гэсэн адуу малын зүс заасан үгс ч цөөнгүй тохиолддог. Энэ нь монголчуудын малаа өнгө зүсээр нь зүслэн ялгах ахуйн шаардлага, амьдралын туршлага нь нөлөөлсөн байхыг үгүйсгэх аргагүй. Орчин цагийн хэл шинжлэлийн салбарт адил төст болоод ялгаатай байдлыг олон хэлний нийтлэгийн үүднээс тайлах болон хэл-соёл, танихуйн үүднээс тодруулах судалгаа зонхилох болов. Хэл-соёл болон танихуйн хэл шинжлэлийн судалгаанд өвөрмөц хэлц, үндэсний онцлог бүхий үгийн судалгаа чухал гэж үзэж энэ талын судалгаа хийгдсээр ирсэн. Үүний зэрэгцээ газар нутгийн нэр ч мөн тухайн ард түмний танихуй, хэл соёлын онцлогийг судлах нэгэн баримт гэж үзэж болно. Монголчуудын газар нутгаа нэрлэх танихуйн онцлогийг газар нутгийн баримтад тулгуурлан хэлшинжлэл-газарзүйн үүднээс тодруулан импакт фактор бүхий сэтгүүлд хэвлүүлж судалгааны эргэлтэд оруулах, салбар тус бүрийн судлаачдад нээлттэй сан бүрдүүлэх нь эл судалгааны гол зорилго болно.

Судлаач багшийн байр суурийн хувьд Хувийн эрх зүйн салбар хөгжиж буй манай улсад хувийн эрх зүйн салбарын шинэ ойлголт, ухагдахуун, нэр томёоны тодорхойлолтыг хуульд өргөн ашиглаж нэг мөр цэгцлэх үйл ажиллагаа явагдаж буй энэ цаг үед хууль тайлбарлах аргуудыг бүгдийг ашиглаж байж л Хувийн эрх зүйн тайлбарыг үр дүнтэй, оновчтой байж, эрх зүйг хэрэглэх, түүний процесс төдий чинээ чанартай үр ашигтай байна гэж үздэг. Иймд дагаж мөрдөх хугацааг тогтоох, шилжилтийн үеийн арга хэмжээг зохион байгуулах, одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Иргэний хууль болон бусад тусгай салбар хууль тогтоомжийн харилцааг зохицуулсан эрх зүйн актын нэр томъёог тодорхой болгож тэдгээрийн хамаарлыг консолидацлахаас гадна нийтийн эрх зүйн хууль тогтоомжийн харилцан хамаарал, тэдгээрийн хэм хэмжээний харилцан үйлчлэл болон хэм хэмжээний зөрчилдөөнийг эдийн засгийн хүрээнд нарийвчилсан судалгаа хийх үүрэг тус салбарын багш, судлаач бидэнд илүү оногдож байгаа билээ. Тухайлбал, нэр томьёоны хувьд багагүй маргаан дагуулсан Иргэний хуулийн “... хууль ёсоор мэдэлдээ авах замаар эзэмшил үүснэ.” гэсэн энэ заалтыг системийн аргыг ашиглан бодит байдалд эд юмсыг мэдэлдээ бхйдгах үед эзэмшил үүснэ гэсэн утга, агуулгаар нь тайлбарлагдана. Мөн гэм хор, хохиролыг хэрхэн ойлгох талаар хуулийн хэм хэмжээ тодорхой бус, олон агуулга, салаа утгатай агуулгыг практикт хэрхэн хэрэглэж байгаад үндэслэн онол-практикийн холбоос, тэдгээрийн зөрчилдөөнийг тодруулаагүй. Тухайлбал, “Хохирол “ нь хамрах хүрээ, төрөл, тооцох аргын хувьд маш өргөн агуулгатай салаа утгатай байдаг. Иргэний хуудлийн 227.3-т зааснаар “... гарсан зардал, эд хөрөнгийн алдагдал буюу гэмтэл, зайлшгүй олох ёстой байсан орлогыг” хохиролд тооцсон нь хохирлын төрлийг задлан тодруулсан зохицуулалт. Гэхдээ зардал, алдагдал, орлого гэдэг ойлголтыг дахин тодруулах шаардага гардаг. Иргэний хуулийн 261.1-т “гэрээгээр хүлээсэн үүргээ зөрчснөөс нөгөө талдаа учруулсан хохирлыг” гэм хорыг арилгах нийтлэг журмыг баримтлан арилгах, Иргэний хуулийг 229.1-т “...гэм хорыг арилгахдаа эд хөрөнгөд учруулсан бодит хохирол болон олох ёстой байсан орлогыг нөхөн төлөх” тухай тус тус заасан нь хохиролтой шууд холбож өгсөн зохицуулалт. Харин Иргэний хуулийн 228.1-т “Гэм хор арилгах үүрэг бүхий этгээд нөгөө төлын зөрчигдсөн эрхийг гэм хор учруулахаас өмнөх байдалд сэргээх үүрэгтэй. “гэсэн нь хохирлыг шууд тодорхойлоогүй боловч хохирлыг тогтоох хүрээ, хязгаар зарчмыг тогтоосон хуулийн зохицуулалт юм. Иргэний хуулийн гэрээг цуцлах, гэрээг татгалзах болон буцаан шаардах эрхийн нэр томьёо нь олон салаа утгыг илэрхийлж практикт хэрэглэхэд хүндрэлтэй байдаг. Түүнчлэн өмчлөх бүрэн эрхийн эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах эрхийн хуулийн нэр томьёоны тодорхойлолт, утга агуулгыг янз бүрээр тодорхойлсон байх юм. Тухайлбал, санхүүгийн өмчлөх эрхийг хөрөнгийн үнэлгээний зүйл, хог хаягдлыг үүсгэсэн этгээд түүнийг өмчлөх эрхтэй, дангаар өмчлөх сууцны бус зориулалттай хэсэг гэж тухайн сууцны гал зуух, ариун цэврийн өрөө болон угаалгын өрөө, өрөө хоорондын хонгил, агуулахыг, суурь бүтцийн эзэмшигч нь суурь бүтцийн мэдээллийн барилга байгууламж, гарам, хориг хашааг...өөрөө ашиглах мөн түүнчлэн үүрийн холбооны холбогдох зарим гэрээнд 9911…дугаартай утасны эзэмших эрх ба эзэмшлийг янз бүрээр тодорхойлжээ.

Судлаач багшийн байр суурийн хувьд Хувийн эрх зүйн салбар хөгжиж буй манай улсад хувийн эрх зүйн салбарын шинэ ойлголт, ухагдахуун, нэр томёоны тодорхойлолтыг хуульд өргөн ашиглаж нэг мөр цэгцлэх үйл ажиллагаа явагдаж буй энэ цаг үед хууль тайлбарлах аргуудыг бүгдийг ашиглаж байж л Хувийн эрх зүйн тайлбарыг үр дүнтэй, оновчтой байж, эрх зүйг хэрэглэх, түүний процесс төдий чинээ чанартай үр ашигтай байна гэж үздэг. Иймд дагаж мөрдөх хугацааг тогтоох, шилжилтийн үеийн арга хэмжээг зохион байгуулах, одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Иргэний хууль болон бусад тусгай салбар хууль тогтоомжийн харилцааг зохицуулсан эрх зүйн актын нэр томъёог тодорхой болгож тэдгээрийн хамаарлыг консолидацлахаас гадна нийтийн эрх зүйн хууль тогтоомжийн харилцан хамаарал, тэдгээрийн хэм хэмжээний харилцан үйлчлэл болон хэм хэмжээний зөрчилдөөнийг эдийн засгийн хүрээнд нарийвчилсан судалгаа хийх үүрэг тус салбарын багш, судлаач бидэнд илүү оногдож байгаа билээ. Тухайлбал, нэр томьёоны хувьд багагүй маргаан дагуулсан Иргэний хуулийн “... хууль ёсоор мэдэлдээ авах замаар эзэмшил үүснэ.” гэсэн энэ заалтыг системийн аргыг ашиглан бодит байдалд эд юмсыг мэдэлдээ бхйдгах үед эзэмшил үүснэ гэсэн утга, агуулгаар нь тайлбарлагдана. Мөн гэм хор, хохиролыг хэрхэн ойлгох талаар хуулийн хэм хэмжээ тодорхой бус, олон агуулга, салаа утгатай агуулгыг практикт хэрхэн хэрэглэж байгаад үндэслэн онол-практикийн холбоос, тэдгээрийн зөрчилдөөнийг тодруулаагүй. Тухайлбал, “Хохирол “ нь хамрах хүрээ, төрөл, тооцох аргын хувьд маш өргөн агуулгатай салаа утгатай байдаг. Иргэний хуудлийн 227.3-т зааснаар “... гарсан зардал, эд хөрөнгийн алдагдал буюу гэмтэл, зайлшгүй олох ёстой байсан орлогыг” хохиролд тооцсон нь хохирлын төрлийг задлан тодруулсан зохицуулалт. Гэхдээ зардал, алдагдал, орлого гэдэг ойлголтыг дахин тодруулах шаардага гардаг. Иргэний хуулийн 261.1-т “гэрээгээр хүлээсэн үүргээ зөрчснөөс нөгөө талдаа учруулсан хохирлыг” гэм хорыг арилгах нийтлэг журмыг баримтлан арилгах, Иргэний хуулийг 229.1-т “...гэм хорыг арилгахдаа эд хөрөнгөд учруулсан бодит хохирол болон олох ёстой байсан орлогыг нөхөн төлөх” тухай тус тус заасан нь хохиролтой шууд холбож өгсөн зохицуулалт. Харин Иргэний хуулийн 228.1-т “Гэм хор арилгах үүрэг бүхий этгээд нөгөө төлын зөрчигдсөн эрхийг гэм хор учруулахаас өмнөх байдалд сэргээх үүрэгтэй. “гэсэн нь хохирлыг шууд тодорхойлоогүй боловч хохирлыг тогтоох хүрээ, хязгаар зарчмыг тогтоосон хуулийн зохицуулалт юм. Иргэний хуулийн гэрээг цуцлах, гэрээг татгалзах болон буцаан шаардах эрхийн нэр томьёо нь олон салаа утгыг илэрхийлж практикт хэрэглэхэд хүндрэлтэй байдаг. Түүнчлэн өмчлөх бүрэн эрхийн эзэмших, ашиглах, захиран зарцуулах эрхийн хуулийн нэр томьёоны тодорхойлолт, утга агуулгыг янз бүрээр тодорхойлсон байх юм. Тухайлбал, санхүүгийн өмчлөх эрхийг хөрөнгийн үнэлгээний зүйл, хог хаягдлыг үүсгэсэн этгээд түүнийг өмчлөх эрхтэй, дангаар өмчлөх сууцны бус зориулалттай хэсэг гэж тухайн сууцны гал зуух, ариун цэврийн өрөө болон угаалгын өрөө, өрөө хоорондын хонгил, агуулахыг, суурь бүтцийн эзэмшигч нь суурь бүтцийн мэдээллийн барилга байгууламж, гарам, хориг хашааг...өөрөө ашиглах мөн түүнчлэн үүрийн холбооны холбогдох зарим гэрээнд 9911…дугаартай утасны эзэмших эрх ба эзэмшлийг янз бүрээр тодорхойлжээ.

Software development industries are rapidly growing every year with new technologies and emerging innovations. As results, employees who have been in the Information Communication Technology (ICT) industry regularly need to gain new skills and to be updated with new technologies. With the growing knowledge and a vast variety of different jobs available to graduates, it is not possible to educate students with all necessary skills that they will need for different potential jobs. However, a gap between the competencies of graduates and industry expectations is needed to decrease. Our study will generate wiki-based books according to the skills in vacancies and ACM Computing Curricula 2013 (CC2013) guideline. Wikipedia is one of the open educational resource. It will be used for book contents. In conclusion, in order to help senior students for discovering required skills that are related to their intended jobs in ICT industry and improving their missing skills, we will generate and provide wiki-based books based on their intended job-skills and CC2013. It will let and help students to learn and improve their skills by themselves for self-paced learning.

Монголын тэгш өндөрлөгийг хэдэн мянган жилийн турш нүүдэлчид нүүдлийн мал аж ахуйн зорилгоор өнөөг хүртэл ашиглаж ирсэн байдаг. Энэхүү зах хязгааргүй уудам газар нутагт эх газрын хамгийн том зэрлэг туруутан амьтдын зүйлүүд болон зөвхөн энэ бүс нутагт тохиолдох буюу эндемик, дахин давтагдашгүй өвөрмөц зүйлийн олон янз байдал нүүдэлчдийн ахуйн соёлтой өнөөг хүртэл зэрэгцэн оршиж ирсэн. Монголд бэлчээрийн малыг сараал чоноос хамгаалах, мөн чоныг соёлын болон үслэг ангийн зорилгоор агнаж ирсэн байдаг. Монгол улсын аймаг тус бүрт 1930-аад оны үеэс эдийн засгийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх зорилгоор агнуурын байгууллагуудыг байгуулагдсан. Социалист систем задарч ардчилсан хувьсгал ялсан тэр үеэс улсын хэмжээгээр агнуурын үйл ажиллагаа зогссон байдаг. Сүүлийн хорь гаруй жилийн хугацаанд уул уурхай эрчимтэй хөгжиж, бэлчээрийн доройтол, зуд болон ган зэрэг байгалийн гамшигт үзэгдлийн давтамж ихэссэн зэрэг нь Төв азийн тал хээрийн болон говь цөлийн экосистем, түүнд тархсан эндемик зэрлэг амьтны зүйлүүдийн амьдрах орчинд сөргөөр нөлөөлөх болсон. Бидний энэхүү судалгаагаар бэлчээрийн малын тоо толгойн өсөлт нь агнуурын амьтдын элбэгшилд хэрхэн нөлөөлж болохыг өнгөрсөн тавин жилийн хугацаанд агнагдсан саарал чоно, шар үнэг, хярс болон бусад мэрэгч амьтны статистик мэдээнд тулгуурлан илэрхийлэх зорилготой.